خلاصه محتوا:
در این محتوا، به تبیین سنت‌های الهی در نظام خلقت و سبک زندگی دینی پرداخته می شود. محور اصلی مباحث در بخش های قبلی حول صداقت، خدمت به خلق و تعظیم حق استوار بود. در بخش های قبلی مطرح گردید که پنهان کردن حقیقت، از جمله حقیقت وجودی خود، موجب تحریک حسادت و عداوت دیگران می‌شود و فقدان صداقت، موانع روحی جدی در مسیر سلوک ایجاد می‌کند.
سه عامل اصلی مشکلات و موانع در مسیر سلوکی مومنین شناسایی و بیان شد:
۱. بی‌احترامی به والدین: این رفتار نه تنها موجب رنجش پدر و مادر می‌شود، بلکه می‌تواند نفرین آنها را به دنبال داشته و مسیر زندگی فرد را با چالش‌های پیش‌بینی‌نشده مواجه کند.
۲. حسرت خوردن نسبت به اموال دیگران: این حسرت، اعتراضی ناخواسته به حکمت، تقدیر و ربوبیت الهی است و ریشه در نوعی شرک و عدم رضایت از تقسیم بندی رزق توسط خداوند دارد.
۳. زبان تند و قضاوت عجولانه: قضاوت دیگران بر اساس معیارهای شخصی و بدون در نظر گرفتن حکمت الهی، نشان‌دهنده غفلت از مدیریت عالمانه و حکیمانه خداوند بر نظام هستی است.
در ادامه، ماهیت احترام‌های ظاهری مورد بحث قرار گرفت. بیان می شود که بیشتر احترام‌هایی که افراد به یکدیگر می‌گذارند، ریشه در طمع به مال، قدرت، علم یا شهرت طرف مقابل دارد و احترام واقعی به ذات و شخصیت فرد، کمتر اتفاق می‌افتد. حتی در حوزه عبادات نیز، بسیاری از افراد از سر طمع به بهشت یا ترس از جهنم به عبادت می‌پردازند، نه صرفاً به خاطر رضایت الهی.
یکی از سنت‌های مهم الهی که به آن پرداخته شد، پیوستگی خیر و شر در دنیا است. بدین معنا که در دنیا خیر خالص وجود ندارد و پس از هر خیر و نعمتی، احتمال نزول بلا برای تکمیل روح و سنجش اخلاص وجود دارد. راهکارهای مقابله با بلا شامل صدقه، استغفار و طهارت دائم معرفی گردید. بلاها یا برای کفاره گناهان نازل می‌شوند یا برای جدا کردن مومن از تعلقات دنیوی و تعالی روح او.
در تعریف رزق واقعی، گفته شد که آن چیزی رزق حقیقی است که یا خرج می‌شود (در راه خدا، به خانواده، یا رفع نیاز دیگران) یا علم و نفعی را به خود و دیگران می‌رساند.
در مسیر سلوک، انسان باید نسبت به نیکی‌ها و ظلم‌هایی که در حق او شده، فراموشکار باشد؛ نه انتظار جبران نیکی‌ها را داشته باشد و نه مقابله به مثل در برابر ظلم‌ها. پایبندی به شریعت به عنوان برنامه‌ای برای تطهیر خیال، حواس و توجه به حق، امری ضروری است؛ چرا که بدون این برنامه، مشاهده حقایق الهی ممکن نیست.
همچنین، تاکید شد که ارواح با شاکله ایمانی یا کفر مشابه، سرنوشت و بلاهای مشابهی دارند. نیت قربت در عبادات، عامل دستیابی به نتایج عالی و حقیقی آن‌هاست. عبادات نیز آثار متنوعی بر دفع یا رفع گناهان و همچنین قرب به خدا دارند که این آثار بسته به نیت و شاکله وجودی فرد متفاوت است.
مومن باید در کار خیر استخاره کند، عقل معاش داشته باشد و از تنبلی دوری کند؛ تنبلی را نباید با زهد اشتباه گرفت. توکل واقعی، انجام مسئولیت‌ها و تدبیر امور زندگی و سپس واگذاری نتیجه به خداوند است. اهداف بزرگ و مقامات عالیه نزد خداوند، همراه با امتحانات و بلاهای بزرگتری است. کسی که در مسیر سلوک به دنبال مقامات والاست، باید این ظرفیت تحمل بلا را در خود ایجاد کند. عدم موفقیت در مسیر سلوک به سه دلیل عمده بازمی‌گردد: نخواستن، نتوانستن یا ندانستن. هدف نهایی و غایی مسیر سلوک، عبودیت محض، ترک معصیت و خدمت به خلق خداست.
آغاز محتوا
مقدمه:
این محتوا به مباحث متنوع و پراکنده‌ای در حوزه سلوک اختصاص یافته است. محورهای اصلی مورد بحث شامل بیان سنت‌های الهی در نظام هستی و در خصوص انسان و همچنین تبیین شیوه و سبک زندگی دینی بر اساس این سنت‌ها بود.
۱. سرّ علم جفر و نقش صداقت در سلوک
عرفا و سالکان معتقدند که سرّ علم جفر، که از علوم غریبه و الهی است، در دو اصل بنیادین نهفته است: خدمت به خلق و تعظیم حق. خداوند این علم را تنها به بنده‌ای عطا می‌کند که همه همّ و غمّ او در زندگی، خدمت به بندگان و توجه قلبی به ساحت مقدس حق تعالی باشد.
عرفا می گویند خودت باش هرگاه بخواهی حقیقت خود را پنهان کنید تخریب می شوید و این یک سنت و قانون الهی هست. وقتی کسی صداقت داشته باشد دیگران با او کاری ندارند اما کسی که حقیقت خود را پنهان می کنند نفاق، عداوت و حسادت دیگران را تحریک می کند و آنان را در مقابل خود قرار می دهد بنابراین مخفی کردن حقیقت خود یعنی تحریک کردن دیگران. زمانی که انسان بفهمد که صاحب دنیا و آخرت نیست خیلی از مسائل مانند فقر و بیماری را خداوند برای انسان حل می کند و این مطلب مهمی هست که انسان احساس مالکیت نداشته باشد و تمام دین براین هست که انسان احساس مالکیت نکند و احساس فقر ذاتی داشته باشد.
۲. علل بروز مشکلات و موانع برای مومنان
در این بخش سه عامل مهم و کلیدی که منجر به بروز مشکلات و ایجاد موانع در مسیر سلوکی مومنین می‌شود، شناسایی و تبیین گردید:
- بی‌احترامی و عدم احسان به والدین: کوتاهی در رعایت حقوق والدین، به ویژه بی‌احترامی و عدم نیکی کردن به ایشان، می‌تواند موجب نفرین والدین گردد. این نفرین، خود به صورت مانعی جدی در مسیر زندگی و سیر روحانی فرد عمل می‌کند.
- حسرت بردن نسبت به اموال دیگران: اشتغال ذهنی به اموال، دارایی‌ها و موقعیت‌های دنیوی دیگران و حسرت خوردن بر آنها، در حقیقت نوعی اعتراض به حکمت، تقدیر و ربوبیت الهی محسوب می‌شود. این رفتار، نشانه عدم رضایت از تقسیم بندی رزق توسط خداوند است و در زمره شرک قرار می‌گیرد.
- زبان تند و قضاوت عجولانه: استفاده از زبانی تند و خشن در سخن گفتن و همچنین قضاوت کردن سریع و نسنجیده دیگران بر اساس معیارهای شخصی و بدون در نظر گرفتن حقایق، نشان‌دهنده غفلت فرد از مدیریت عالمانه و حکیمانه خداوند بر نظام هستی و امور انسان‌ها است.
۳. ماهیت احترام‌های ظاهری و انگیزه‌های عبادی
در این بخش، به تفکیک میان احترام‌های ظاهری و احترام واقعی پرداخته می شود. بیان شد که بیشتر احترام‌هایی که افراد به یکدیگر می‌گذارند، ریشه در طمع به مال، علم، قدرت یا شهرت طرف مقابل دارد، نه به جهت شخصیت ذاتی و کرامت نفس او. به عبارت دیگر، این احترام‌ها، انگیزه‌های دنیوی و مادی دارند.
این تحلیل به حوزه عبادات نیز تسری یافت؛ جایی که مطرح شد عبادت نیز در بسیاری از افراد، از سر طمع به دستیابی به بهشت یا ترس از افتادن در جهنم صورت می‌گیرد، نه صرفاً به خاطر خدا و برای کسب رضایت او. تعداد کمی هستند که به خاطر خود خداوند او راعبادت می کنند چه آنها را به بهشت ببرد و چه به جهنم.
۴. سنت الهی پیوستگی خیر و شر و فلسفه بلا
موضوع دیگری که مطرح می باشد این است که وقتی برای انسانی خیر های پی در پی می آید باید منتظر شر نهفته در آن ها نیز باشد زیرا در دنیا خیر خالص وجود ندارد و خیر و شر همواره همراه همدیگرند. یکی از سنت‌های حاکم بر نظام خلقت، پیوستگی خیر و شر است. به بیانی دیگر در دنیا، خیر خالص و بدون هیچ‌گونه شائبه‌ای وجود ندارد. بنابراین، پس از هرگونه خیر، نعمت یا موفقیت، باید انتظار نزول بلا را نیز داشت و برای دفع بلایا باید چند کار انجام داد مثل: صدقه دادن، استغفار دائم، دائِمُ الطَهَارَت باشد. مجموعه نظام هستی کار خیر تو را بر کل عالم بازتاب می دهد و آن خیر برای شما نیز بازتاب دارد و وقتی عده ای خیری که به شما رسیده را ببینند تحریک می شوند و برخی حسادت می ورزند که با صدقه دادن می توان شر حسادت آنها را دفع نمود. اِنَ الله مُدافِعَ المومِنین : خداوند از مومنین دفاع می کند.
بلاها دارای کارکردهای مختلفی هستند:
- امتحان: بلاها به عنوان آزمونی برای سنجش اخلاص، صبر و ظرفیت ایمان مومن نازل می‌شوند.
- کفاره گناه: برخی بلاها برای پاک کردن گناهان و جبران تقصیرات فرد مؤمن هستند.
- تعالی روح: بلاها می‌توانند وسیله‌ای برای جدا کردن انسان از وابستگی‌ها و تعلقات دنیوی و در نتیجه، موجب تعالی و ارتقاء روحی او گردند.
برای دفع و مقابله با بلا، راهکارهای مؤثر و سنتی توصیه شد که شامل موارد زیر است:
- صدقه: انفاق در راه خدا و کمک به نیازمندان.
- استغفار: طلب آمرزش از خداوند برای گناهان.
- طهارت دائم: حفظ پاکی جسم و روح، و مداومت بر وضو و غسل.
این سنت الهی، بیانگر آن است که بلاها، به ویژه پس از خیرات، برای سنجش اخلاص و سنجش میزان ظرفیت روحی و ایمانی مومن نازل می‌شوند.
۵. فلسفه رزق در سلوک
در تعریف رزق واقعی، بیان شد آن چیزی رزق حقیقی محسوب می‌شود که:
- خرج می‌شود: اعم از انفاق در راه خدا، تأمین معاش خانواده، یا رفع نیاز دیگران.
- علم و نفع می‌رساند: علم زمانی رزق محسوب می‌گردد که موجب نفع رساندن به خود فرد و همچنین به دیگران گردد.
۶. تعامل با ظلم و نیکی دیگران
در مسیر سلوک، رویکرد انسان نسبت به رفتار دیگران باید بر پایه فراموشی و عدم وابستگی باشد. انسان باید ظلمی را که دیگران در حق او روا داشته‌اند، فراموش کند و همچنین نیکی خود را نیز به حساب نیاورد. این بدان معناست که نه باید انتظار جبران نیکی‌های خود را داشته باشد و نه اینکه در برابر ظلم، مقابله به مثل کند.
۷. شریعت و نقش آن در توجه به خدا
ملکوت نزدیک است و برای احساس ملکوت انسان نیاز به عبادت و بندگی دارد و کسی که می خواهد به خداوند برسد هم باید گناه نکند و هم باید ترک تعلقات انجام دهد و این کار با توجه به خدا و شریعت قابل انجام است. برنامه شریعت برای توجه به خداوند تنظیم شده است و در هر عمل عبادی، یک نحوه توجه به خداوند و احساس حضور حق و ترک تعلقات وجود دارد. در شریعت برنامه هایی همچون: سکوت، اندیشیدن و عبادت وجود دارد و همه آنها یعنی توجه به خداوند، توجه کردن به چیزی یا کسی نیاز به برنامه و مراقبت دارد و مداومت در توجه به خداوند جز از راه شریعت امکان پذیر نمی باشد.تاکید می شود که بدون پایبندی به این برنامه و چارچوب شرعی، مشاهده و درک حقایق الهی و رسیدن به درجات عالی سلوک ممکن نیست.
۸. شاکله ارواح و قضا و بلا
یک قاعده کلی در نظام هستی این است که افرادی که دارای شاکله ایمانی یا کفر مشابهی هستند، سرنوشت، تقدیر و بلاهای مشابهی را نیز تجربه می‌کنند. این نشان‌دهنده تأثیر سرنوشت ساز شاکله وجودی فرد بر فراز و نشیب‌های زندگی اوست.
در ادامه، نیت قربت در انجام عبادات به عنوان شرط اصلی دستیابی به بالاترین آثار و برکات آنها معرفی می شود. عبادات زمانی به کمال می‌رسند و آثار عمیق خود را آشکار می‌سازند که با نیت خالصانه برای جلب رضایت الهی و تقرب به او انجام شوند.
۹. تنوع آثار عبادات
عبادات در دین اسلام، دارای آثار و کارکردهای متنوعی هستند. برخی از این آثار عبارتند از:
- دفع بلا: انجام برخی ازعبادات و خیرات دادن برای دور کردن و دفع بلاهای نازل شده یا در شرف نزول، مؤثرند.
- رفع گناه: بسیاری از عبادات، همچون نماز و روزه، برای پاک کردن و رفع گناهان گذشته انسان به کار می‌روند.
- قرب به خدا: هدف نهایی بسیاری از عبادات، نزدیک شدن به ساحت مقدس الهی و رسیدن به مقام قرب است.
این آثار، بسته به نیت و شاکله وجودی فرد که عبادات را انجام می‌دهد، متفاوت خواهد بود.
۱۰. عقل معاش در سلوک
مومن واقعی باید در کنار توجه به امور معنوی، از عقل معاش نیز برخوردار باشد. این بدان معناست که فرد باید تدبیر امور زندگی خود را انجام دهد و از تنبلی پرهیز کند. تنبلیرا نباید با زهد اشتباه گرفت؛ زهد به معنای وارستگی از دنیا و تعلقات آن است، نه انفعال و عدم تلاش. توکل واقعی نیز به این معناست که فرد مسئولیت‌های خود را در زمینه تدبیر زندگی انجام دهد و سپس نتیجه امور را به خداوند واگذار کند.
۱۱. اهداف و ظرفیت‌ها در مسیر سلوک
درخواست مقامات بلند و درجات عالی نزد خداوند، معمولاً با امتحانات و بلاهای بزرگتری همراه است. کسی که به عالی‌ترین مقاصد و مقرب ترین جایگاه‌ها نزد پروردگار می‌اندیشد، باید ظرفیت لازم برای تحمل این امتحانات و بلاها را در خود ایجاد و تقویت کند.
۱۲. موانع نرسیدن به سیر روحانی
گناهانی که انسان انجام می دهد اگر احساس پشیمانی کند و توبه کند اثرشان از بین می رود اما اگر پشیمان نشود و توبه نکند و احساس ندامت نداشته باشد اثر گناهانش در قلب و روحش می ماند ، انسان مومن باید همواره به رحمت خداوند امید داشته باشد و از تکرار گناه خود داری کند، به طور خلاصه، عدم موفقیت یا توقف در مسیر سیر روحانی و سلوکی، معمولاً ناشی از سه دلیل عمده است:
- نخواستن: عدم اراده و تلاش کافی برای رسیدن به کمال.
- نتوانستن: فقدان توانایی لازم به دلیل ضعف در ابعاد مختلف وجودی.
- ندانستن: عدم آگاهی از مسیر صحیح و روش‌های دستیابی به مقصود.
مسیر سلوک در حقیقت، دعوتی است به سوی خدا، پرستش او و خدمت خالصانه به خلق.
