خلاصه محتوا:
خداوند عالم را بر اساس اسماء خود تجلی می‌دهد و تدبیر می‌کند. اساس خلقت بر «تفاوتها و تفاضل‌ها» شکل گرفته است؛ این تفاوتها نتیجه تجلی‌های گوناگون اسماء الهی در موجودات هستند. همه موجودات ـ از جماد تا نبات، حیوان و انسان ـ مظهر اسماء الهی‌اند و همین تفاوت در تجلی اسماء باعث تفاوت در فضیلت‌ها و مراتب وجودی می‌شود.
تأکید می شود که این «تفاضل» نباید به پیش داوری یا ترجیح عاطفی تبعیض‌آمیز منجر شود، بلکه باید محبت به همه موجودات را بر مبنای درک جایگاه اسماء الهی در آنها حفظ کرد. محبت به مخلوقات در حقیقت محبت به همان اسماء الهی است که درون آنها متجلی شده است.
نظام تفاوتها در عین حال بر عدالت استوار است؛ عدالت به معنای «یکسان دیدن رتبه‌ها» نیست، بلکه یعنی هر موجود در حد استعداد وجودی خود به کمال و فضیلت دست می‌یابد. از این رو، هم زمان هم اشتراک و هم تمایز میان موجودات برقرار است؛ همه در اصل هستی و در برخورداری از اسماء مشترکند، و در عین حال، شدت و کیفیت تجلی این اسماء در آنها متفاوت است.
عامل دیگری که موجب تفاوت میان موجودات می‌شود، «مزاج و طبیعت» هست. تفاوت مزاج‌ها منشأ تفاوت در ادراکات، اخلاقیات، توانایی‌های بدنی و گرایش‌های درونی هر موجود است که در مجموع «شاکله» آن را شکل می‌دهد. این نکته تکرار و تأکید می‌شود که تفاوت مزاج‌ها علت اصلی تفاوت شاکله هاست.
آغاز محتوا و بیان موضوع:
خداوند بر اساس اسماء خود تجلی می‌کند و به وسیله همین اسماء عالم را مدیریت و ربوبیت می‌کند. اساس خلقت در حقیقت بر پایه تفاوتها و برتری‌های نسبی (تفاضل) نهاده شده است و این تفاضل با تجلی امکان پذیر است.
- نظام خلقت بر پایه تفاوت و عدالت:
نظام خلقت به گونه ای طراحی شده که تفاوت میان اشیاء و مراتب وجودی آنها اساس و قاعده آن است، همان گونه که رحمت الهی و عدالت نیز پایه گذار آنند: «اللَّهُمَّ إِنِّی أَسْأَلُکَ بِرَحْمَتِکَ الَّتِی وَسِعَتْ کُلَّ شَیء» و «بِالْعَدْلِ قامَتِ السَّماواتُ وَالأرض».
این تفاوت داشتن و متمایز بودن موجودات به سبب فضیلتی است که در باطن آنها موجود است و بر موجودات دیگر برتری دارد. این فضیلت، نباید موجب ترجیح عاطفی ناعادلانه شود. بنابراین، محبت به همه مخلوقات ضروری است و نگاه محبت آمیز باید مبتنی بر درک فضیلت‌های آنها باشد.
- محبت به مخلوقات بر محور محبت به اسماء الهی:
دوست داشتن موجودات، اعم از انسان‌ها، گیاهان، حیوانات اهلی، حیوانات وحشی و حتی جمادات، به این دلیل است که همگی حامل فضائل الهی‌اند. این فضائل همان اسماء خداوند هستند و ریشه تفاوتها در تفاوت تجلیات این اسماء قرار دارد.
خداوند با تجلی اسماء خود فضیلت‌ها را در مخلوقات ایجاد می‌کند و به هر موجود هدف و کمال منطبق با ماهیتش می‌بخشد. هویت هر موجود، مجموعه‌ای از اسماء الهی است که هم تدبیر وجودی او را بر عهده دارد و هم او را به مقصد و قانونمندی ویژه اش می‌رساند.
- اشتراک و تفاوت در نظام آفرینش:
اگر موجودات نسبت به یکدیگر فضیلتی دارند، به دلیل همان اسماء الهی است که در آنها قرار گرفته است و حب به اشیاء یعنی حب به اسمائی که در آنها قرار گرفته است. تفاوت موجودات و تمایز آنها در حقیقت با عدالت الهی جمع می‌شود، درکل استقامت آسمان و زمین براساس عدل می باشد. عدالت به معنای مساوی دیدن مراتب نیست، بلکه به معنای آن است که هر موجود نسبت به استعداد ذاتی خود، فضائل مناسب را کسب می‌کند. بنابراین امکان جمع بین عدالت و تفاضل وجود دارد و تفاضل موجودات بر بنیاد عدالت است، نه تبعیض.
- هم زمانی اشتراک و تمایز:
موجودات در حالی که نسبت به هم تفاوت دارند، در اصولی مانند هستی و اشتراک در اسماء الهی یکسان اند. اشتراک و تفاوت آنها در یک امر واحد است و آن امر «وجود» است. به عبارت دیگر، در عین معیت، تمایز نیز دارند. این اشتراک و تمایز در اسماء الهی نیز صادق است؛ همگی در اصل برخورداری از اسماء مشترک اند، اما شدت و کیفیت تجلی اسماء در آنها متفاوت است.
- نقش مزاج و طبیعت در تفاوتها:
موجودات دارای مزاج و طبیعت خاصی هستند که عامل تفاوت آنها است. منشأ تفاوت مزاج، عامل اصلی تفاوت در ادراکات، خلقیات، توانایی‌های بدنی، فهم و درک هر موجود است. مجموعه این ویژگی‌ها «شاکله» هر موجود را شکل می‌دهد.
تاکید می شود که تفاوت مزاج‌ها موجب تفاوت شاکله‌ها می‌شود و این جمله را به صورت پیاپی بازگو می‌نماید تا اهمیت آن در ذهن مخاطب تثبیت شود.
تفاوت مزاج موجب تعدد شاکله ها می شود و تعدد شاکله موجب تعدد تجلی می شود. یعنی چون شاکله ها متفاوت است و چون مزاج ها متفاوت است تجلیات خداوند نیز متفاوت می شود . پس تجلی به اندازه قابلیت اشیاء می باشد. تفاضل اشیاء به دلیل شاکله آنها می باشد
- تجلیات در قوس نزول و صعود:
تجلی خداوند در قوس نزولی باعث ایجاد مخلوقات و ساختار سازی و مبنا می شود. تجلیه اولیه حق تجلی تجلیات وجودی است که عوالم ، مظاهر و مراتب را انشاء و ایجاد می کند. مزاج اشیاء نیز در همین مرحله ساختاری و تجلی وجودی در قوس نزول تشکیل می شود. اشیاء متناسب با بافت و ترکیبی که خداوند به آنها می دهد و ترکیب عناصر: آب و خاک و هوا و آتش بافت اشیاء شکل می گیرد ، هرکدام از عناصر مزاجی و طبعی دارند که زمانی که با همدیگر ترکیب می شوند مزاج های متفاوتی را می توانند بسازند.
در قوس صعود تجلیات شهودی معنا دارد. موجودات با تجلیات وجودی آفریده شده اند و سیر بازگشت تجلیات شهودی برآنها نازل میشه تا آنها راه کمال و هدف خود برساند .
در نتیجه با تجلیات وجودی مزاج ها، استعداد ها و ساختار ها شکل میگیرد و در تجلی ثانویه که در مرحله قوس صعود است و موجودات در حال حرکت به حضرت حق هستند تجلیات شهودی شکل می گیرد.
- تجلی اسماء در قوس نزول و صعود:
در مرحله قوس نزول بخشی از اسماء شکل می گیرد و در مرحله قوس صعود بخش دیگری از اسماء تجلی می کنند که ربوبیت در این مرحله آغاز می شود.
تجلی وجودی اولیه باعث ایجاد تفاوت و تفاضل اشیاء نسبت به یکدیگر می شود چون هستی، مزاج و استعدادهای مخلوقات متفاوت می شود و ادامه با همان تجلیات و تفاوت ها سیر خودشان را به سمت حضرت حق ادامه می دهند.
- تفاوت ظاهری اشیاء:
چهار عنصر اولیه چهار استعداد و مزاج متفاوت دارد و ترکیب آنها مرکبات متفاوتی به در خلق ایجاد می کند و تفاضل ها از همین جا شکل می گیرد . میزان لطافت اشیاء با هم متفاوت است و جمادات از جهت خواص با همدیگر متفاوت می شوند و در نتیجه به دلیل همین تفاوت مزاج و استعداد ها رابطه درونی هر شیء متفاوت می شود و در ادامه ظاهر اشیاء نیز متفاوت می شوند
تفاوت ظاهری اشیاء به یکدیگر به معنای عدم ضرورت و ضروری بودن شیء دیگر نمی باشد بلکه همه اشیاء نیاز و ضرورت عالم ماده هستند. برای مثال:خداوند استعداد ، خواص و حسنی در آب آفریده است که در آتش نیست و بالعکس ، همچنین همه موجودات عالم اینگونه هستند.
ساختار اولیه و عناصر:
شاکله اولیه وعناصر را خداوند آفریده است (تجلی وجودی حضرت حق) و لطافت آنها متناسب با ساختار مادی آنها هست که متناسب با همین ساختارشان ساختار اولیه و ساختار ثانویه مزاج دارند ، پس مزاج ها از ساختار های مادی به وجود می آیند و ساختار های مادی یا مرکب هستند یا بسیط، ساختار عالم ماده از چهار عنصر شکل گرفته است . در نتیجه عناصر باعث پیدایش انسان ها ، گیاهان ، حیوانات ، جمادات هستند.
- شباهت و تفاوت گیاهان با جمادات :
تفاوت گیاهان نیز، همانند جمادات، ناشی از تفاوت خواص آنهاست. نباتات ویژگیهای خوراکی، درمانی و سایر کارکردهای گوناگون دارند و هر یک خواص و مزاج خاص خود را داراست. پیدایش موجوداتی همچون آب، گونه‌های مختلف گیاهان، حیوانات و انسان‌ها در واقع بر مبنای همان عناصر چهارگانه و از دل جمادات صورت گرفته است.
- طبیعت، مادر انواع مادی :
عناصر چهارگانه ابتدا عناصر اصلی را به وجود می‌آورند و سپس مواد مرکب را، و همین امر سبب پیدایش گیاهان، حیوانات و انسان‌ها می‌شود. به این ترتیب، ریشه مادی همه این موجودات به جمادات بازمی‌گردد. در حقیقت، طبیعت به منزله «مادر انواع» است.
تمام ویژگی‌ها و آثار جمادی در نباتات نیز موجود است؛ زیرا گیاهان افزون بر برخورداری از خواص و احکام جمادی، نظم و نظام جمادات را نیز در خود حفظ کرده‌اند. در عین حال، گیاهان از فضیلتی بالاتر نسبت به جمادات برخوردارند و آن، قابلیت «رشد و نمو» است که در جمادات وجود ندارد.
- برتری حیوانات نسبت به گیاهان :
فضیلت حیوانات بر گیاهان نیز بیشتر است، زیرا حیوانات دارای قوای ادراکی‌اند. اگر همه مخلوقات را واجد نفس و روح بدانیم، معیار تحلیل و تعیین برتری موجودات دگرگون خواهد شد. بر این اساس، می‌توان تفاوت‌های میان ابدان حیوانات، گیاهان و انسان‌ها را نیز تبیین نمود.
- تفاوت ابدان و نفوس موجودات :
تفاوت ابدان این موجودات اساساً بر مبنای تفاوت ساختارهای مادی آنها شکل میگیرد؛ به گونه‌ای که برخی از نظر مادی لطیف بوده و برخی لطیف ترند. همچنین نفوس آنها نیز با یکدیگر متفاوت است و این تفاوت، درجات گوناگون فضیلت را رقم می‌زند. این مبحث از جمله موضوعات مورد بررسی در حکمت است.
- تنوع مزاج و تأثیر آن بر ویژگیهای انسان :
حتی در میان انسان‌ها نیز، تفاوت‌هایی در حالات، ملکات، ادراکات و خلقیات وجود دارد که ریشه در تفاوت مزاج‌ها و ویژگیهای اساسی آنها دارد. چون مزاج انسان‌ها متفاوت است، نوع ادراکات، حالات روحی، ملکات اخلاقی و بینش‌های آنان نیز متغیر خواهد بود.
- تفاضل به عنوان جلوه رحمت الهی:
تمام برتری‌ها و تفاوتها در حقیقت جلوه‌هایی از رحمت الهی هستند. نکته مهم آن است که این تمایزها و تفاضل‌ها نه تنها نشانه‌های رحمت الهی‌اند، بلکه درجات گوناگونی از آن رحمت را به نمایش می‌گذارند و از سوی دیگر لازمه تدبیر عالم نیز به شمار می‌روند.
بنابراین، اختلافات و تفاوت‌های موجودات هم انعکاسی از رحمت خداوند و هم نشانه ربوبیت حضرت حق است. به همین دلیل، نباید تصور کرد که موجودات عالم ماده عیناً همچون یکدیگر باشند؛ بلکه همه آنها تنها در «اصل وجود» مشترک اند.
- وحدت و کثرت موجودات از منظر وجود:
اشتراک موجودات در وجود، همراه با اختلاف آنها در درجات و مراتب وجود است. این اختلاف در «شدت و ضعف وجود» نمایان می‌شود، در حالی که در اصل وجود با یکدیگر اشتراک دارند.
