نکات سلوکی – بخش پانزدهم

خلاصه محتوا:

۱. مسئولیت شخصی و حجیت معصوم

نکته کلیدی این بخش این است که هر فرد در برابر اعمال و گناهان خود مسئول است و هیچ‌کس نمی‌تواند بار گناه دیگری را به دوش بکشد. این اصل بر مبنای آیه شریفه «ولا تزر وازره وزر أخرى» استوار است. در مسائل معرفتی و سلوکی، تنها معصومین (ع) حجت مطلق هستند و سخنان و سیره ایشان معیار حق و حقیقت است. سخنان دیگران تنها به اندازه‌ای اعتبار دارد که با کلام و سیره معصومین سازگار باشد.

۲. عقلانیت و اخلاص

برای حرکت در مسیر سلوک، اخلاص نیت امری ضروری است. خلوص نیت، موانع تکوینی و درونی سالک را برطرف می‌کند و راه را برای رسیدن به مقصد هموار می‌سازد. این خلوص، باعث می‌شود که نیت فرد صرفاً برای خدا باشد و هیچ شائبه‌ای از خودخواهی، شهرت‌طلبی یا منفعت دنیوی در آن راه نداشته باشد.

۳. پرهیز از تحقیر دیگران

دیدگاه سالک نسبت به دیگران باید بر اساس تواضع و احترام باشد. تحقیر دیگران نه تنها مذموم است، بلکه مانع رشد معنوی فرد نیز می‌شود. برعکس، دیدن دیگران به صورت مساوی یا حتی برتر از خود، موجب عزت و رفعت الهی برای سالک خواهد شد. این نگرش، ریشه در درک عظمت خداوند و کوچکی خود در برابر او دارد.

۴. تطابق مسیر با استعداد و حب

حرکت در مسیر سلوک باید با استعدادها و علایق فرد هماهنگ باشد. هر فرد استعدادهای منحصر به فردی دارد که تحت تأثیر مزاج و تغذیه او شکل می‌گیرد. علاقه نیز شاخص مهمی برای تشخیص استعداد است. انتخاب مسیری که با توانایی‌ها و میل درونی فرد همخوانی داشته باشد، موجب اثربخشی بیشتر و ماندگاری در سلوک می‌شود.

۵. مرگ دفعی و شرارت‌های انباشته

مرگ ناگهانی و دفعی، گاهی نشانه انباشتگی طغیان، ظلم و خلقیات بد در وجود فرد است. این نوع مرگ با سنت الهی در انتقام‌گیری و اجرای عدالت سازگار است، زیرا نشان‌دهنده عدم توبه و اصلاح رفتار در طول زندگی فرد است.

۶. حشر بر اساس حب و نیت

روز قیامت و نحوه حشر انسان‌ها، بر اساس حب و نیت آنها شکل می‌گیرد. آنچه انسان در دنیا دوست داشته و نیت خالص او، تعیین‌کننده جایگاه او در سرای دیگر است. حب عمیق به یک چیز، باعث عینیت وجودی با آن می‌شود و این عینیت، نتیجه اعمال و نیت‌های فرد در دنیاست.

۷. نمونه حلاج

زندگی و سرانجام حلاج به عنوان یک نمونه سلوکی مورد بررسی قرار گرفت. افشای بی‌اذن کرامات الهی توسط حلاج، بدون اینکه ظرفیت لازم برای پذیرش و درک آن را داشته باشد، منجر به اعدام و در نهایت تطهیر او شد. این واقعه نشان‌دهنده اهمیت ظرفیت و اذن الهی در بیان کرامات و حقایق سلوکی است.

۸. سنت‌های اجل و تقدیر

در مورد اجل و تقدیر، نکته مهم این است که مؤمن، اجل حتمی ندارد. عمر مؤمن تابع اعمال و اختیار اوست، مگر اینکه گناهی موجب کاهش آن شود. این بیانگر نقش فعال انسان در سرنوشت خود و تأثیر اعمالش بر طول عمر و سرنوشت اوست.

۹. شاخص‌های عرفان اهل بیت

عرفان اهل بیت (ع) دارای شاخصه‌های خاصی است که محور آن را از سایر مکاتب عرفانی متمایز می‌کند. این شاخص‌ها شامل توفیق بندگی، جذبه ذکر الهی و تسلیم کامل به رضای خداوند است. کرامات در این مکتب، اولویت و محوریت ندارند.

۱۰. آفات سلوک

آفات سلوک، موانعی جدی در مسیر رشد معنوی سالک هستند. نیش ‌زدن (کنایه و آزار زبانی)، خشم، دروغ، غیبت و ریاضت‌های صوفیانه که با شریعت ناسازگارند، ارکان سلوک را نابود می‌کنند. بهترین مسیر سلوکی، مسیری است که بر اساس علاقه و ظرفیت شخص تعیین شود و با شریعت نیز سازگار باشد.

• مسئولیت فردی در گناه و مغایرت ادعای تحمل گناه دیگران با قرآن :

اگر کسی ادعا کند که می‌تواند بار گناه دیگران را به دوش بکشد، این سخن با آیات قرآن در تضاد است. خداوند متعال در آیه شریفه می‌فرماید: «وَ لا تَزِرُ وازِرَهٌ وِزرَ أُخری»؛ یعنی هیچ‌کس بار گناه دیگری را تحمل نمی‌کند. گناه هر انسان مربوط به خود اوست، زیرا با اختیار، اراده و عقل خود آن را مرتکب شده و این گناه به بخشی از وجود و روح او تبدیل شده است. هنگامی که گناه با روح انسان یکی می‌شود، دنیای او را شکل می‌دهد و تنها در محدوده عالم شخصی او اثرگذار است.

•  حجیت مطلق معصوم در مسائل معرفتی و سلوکی :

در حوزه مسائل معرفتی و معنوی، معصوم حجت مطلق است و در عرصه سلوک نیز تنها معصوم چنین جایگاهی دارد. غیرِ معصوم، حجیت مطلق ندارد و سخن او تنها به میزان تطابق با کلام معصوم معتبر است. در نتیجه، کلام غیر معصوم قابل نقد، نفی و اعتراض است. به همین دلیل، عقلانیت سلوکی امری ضروری است و استاد سلوک نمی‌تواند نظری برخلاف این عقلانیت ارائه دهد.

•  اهمیت نیت خالص در سلوک: 

انسان باید در مسیر سلوک، همواره در جهت خلوص نیت گام بردارد. اصلاح نیت سبب می‌شود که اعمال او الهی گردد و موانع فکری و تکفیری از مسیرش برداشته شود و به مقصد نهایی خود دست یابد.

•  نگاه برابر یا برتر به دیگران :

یکی از اصول سلوکی این است که سالک نباید دیگران را کوچک و حقیر بشمارد، بلکه باید به این یقین برسد که دیگران یا هم ‌مرتبه هستند یا برتر از او هستند. چنین نگاهی موجب رفعت و عظمت انسان نزد خداوند می‌شود و او را همنشین اولیای الهی و بزرگان قرار می‌دهد.

•  هماهنگی مسیر سلوکی با استعداد ذاتی: 

در سیر معرفتی و معنوی، هر انسان به اندازه ظرفیت و استعداد خود حرکت می‌کند. هرچند ظاهراً انتخاب مسیر امری اختیاری است، اما در واقع، انسان به سمت مسیرهایی گرایش می‌یابد که با توانایی‌ها و قابلیت‌های او هماهنگ باشد. در چنین حالتی موانع تکوینی در راه سالک ظاهر نمی‌گردد. اگر مسیر انتخاب ‌شده خارج از ظرفیت واقعی فرد باشد، موانع تکوینی بروز می‌کند. علاقه‌ مندی و شوق درونی نشانه استعداد واقعی در آن مسیر است.

•  نقش حب در پیشبرد سلوک :

حرکت تکوینی و تشریعی انسان زمانی هماهنگ خواهد بود که مبتنی بر حب باشد. مسیرهای سلوکی برای همه یکسان نیست: 

– برخی بر اساس ذکر سیر می‌کنند. 

– برخی بر پایه طاعت. 

– برخی با محبت و عشق. 

– برخی در خدمت به خلق.

هر مسیری که سالک با عشق و رغبت بپیماید، در همان زمینه دارای استعداد است. اگر نسبت به مسیری بی‌میل باشد، این خود نشانه فقدان استعداد لازم برای آن است. 

حب زمانی شکل می‌گیرد که استعداد وجود داشته باشد، و استعداد نیز ریشه در طبیعت و مزاج انسان دارد. مزاج، از نوع تغذیه و عوامل جسمی و روحی تأثیر می‌پذیرد و همین امر موجب تفاوت استعدادها و علایق در مسیر سلوکی می‌شود.

•  ریشه تفاوت مسیرهای سلوکی :

حب انسان به مسیر خاص نشان ‌دهنده سازگاری آن راه با مزاج و طبیعت اوست. بنابراین، اگر انسان درون خود علاقه و میل پایدار به مسیری حس کند، باید آن را ادامه دهد. چنین حبی نشانه صحت مسیر و وجود ظرفیت لازم برای پیمودن آن است. در مقابل، اگر در مسیر سلوکی احساس بی‌میلی کند، این خود علامت نداشتن قابلیت آن راه است.

• مرگ دفنی و پیامدهای آن: 

برخی انسان‌ها در طول زندگی دچار حالتی می‌شوند که می‌توان آن را مرگ دفعی نامید. این حالت نشانه خوشایندی نیست، زیرا معمولاً ناشی از تراکم خلقیات ناپسند است. چنین افرادی غالباً دل‌های بسیاری را شکسته‌اند یا در گذشته رفتارهای شرورانه و طغیان ‌گر داشته‌اند. این انباشته‌های منفی به صورت پیامدی سنگین بروز می‌کند. از سنت‌های الهی آن است که انتقام اولیای خود را از طریق اشرار می‌گیرد.

• بازگشت اعمال به خویشتن و حشر بر اساس حب: 

اعمال هر کس به خودش بازگردانده می‌شود؛ چنان‌که در قرآن اشاره شده است: «إِنما تَعُودُ أَعمالُکُم إِلَیکم». هر انسانی با آنچه دوست دارد، و با همه ویژگی‌های آن، محشور می‌شود. بنابراین، حشر بر اساس حب است، نه صرف عمل. زیرا گاه عمل فرد بر اساس عادت یا اجبار صورت می‌گیرد ولی نیت، وضعیت واقعی او را نشان می‌دهد. 

نیت، بازتاب ‌دهنده حب حقیقی انسان است، و حب یک شیء به معنای رضایت کامل به تمامیت آن (ذات، صفات، آثار و افعال آن) است. هنگامی که کسی به موضوعی با تمام وجود محبت دارد، به تدریج با آن یکی شده و «عینیت» با آن پیدا می‌کند  چه آن موضوع نیکو باشد و چه ناپسند. وقتی انسان راضی باشد  به یک فعلی، چه زیبا چه ناپسند وقتی راضی باشد به انجام آن فعل در واقع در نیت و فعل او هست و یعنی انسان آن کار را انجام داده است. بنابر این انسان ها بر اساس حب خود محشور می شوند نه بر اساس فعل خود. هرچند آن حب را به فعل انجام ندهند.

• توضیح دقیق‌تر مفهوم نیت و حشر:

نیت در اینجا به معنای جهت‌گیری قلبی و تمرکز اراده بر چیزی است. این تمرکز ارادی، جوهر وجودی انسان را شکل می‌دهد. اگر نیت کسی در جهت کمال و خیر باشد، حتی اگر اعمال او در دنیا به دلیل محدودیت‌های مادی یا شرایط بیرونی کامل نباشد، خداوند او را بر اساس آن نیت محشور می‌کند. در مقابل، اگر نیت فرد صرفاً به کسب شهرت، مقام یا دنیا باشد، حشر او بر همان اساس خواهد بود.

• نقد عرفان ناقص و نمونهٔ حلاج  :

در بین عرفا حلاج، عارف ناقصی بود و افشای کرامت  و مکاشفات می کرد و از انجام این کار لذت می برد. این کار او ملاک قابل توجهی است برای نقص او، زیرا ائمه آیتشان از عبادات و بندگی است نه از افشای مکاشفات و کرامات و مطرح کردن خودشان. افشای حقایق را حلاج، بدون اذن حق انجام می داد و در واقع این کار او زمینه اعدام او را فراهم کرد که این سنت الهی برای کیفر دادن او بود. کسی که ظرفیت معنویت ندارد به گونه ای آن را نشان می دهد و با بلایی که بر او وارد می شود او تطهیر می شود و نجات پیدا می کند. هر چیزی که انسان به تدریج به آن دل می بندد به تدریج او را از آن جدا می کنند ، یعنی سنت خداوند این است که حب به دنیا را به تدریج از دل مومنین کم کند. پس مومن نباید دل به دنیا ببندد. هر چیزی در عالم ماده و در عالم هستی عجلی دارد جز مومن ، برای مومن عجلی مقدر نشده است و عجل مومن را به دست خود او مقدر می کنند. به بیانی مومن هر جقدر بخواهد اجازه می دهند در دنیا بماند تا خسته شود و خود او بخواهد که از دنیا برود، به غیر از اینکه گناهی انجام بدهد در این دنیا که در این صورت او را جبراً می برند که این نیز سنت الهی هست. دایره اختیار انسان وسعت دارد و برای مومن وسعت اختیار بیشتر از دیگران است، پس تقدیر خود را با اختیار و اعمال خود رقم میزند.

وقتی خداوند خیر بنده ای را بخواهد تقدیری برای بنده خود مشخص می کند که بهترین تقدیر باشد. یعنی خداوند برای مومنانی که تقا پیشه می کنند بهترین تقدیر را رقم میزند و حب دنیا را از دل او بیرون می کند که این مورد نیز نکته قابل توجهی است.

• نوع پاداش و کیفر انسان:

گناه انسان هرگونه باشد در واقع کیفر آن نیز از همان جنس می باشد، همانطور که عبادت انسان هر گونه باشد پاداش اعمال انسان از همان جنس است. بر این مبنا کسی که زبان خیر دارد پاداش او از همین سنخ می باشد و کسی که بخشندگی مالی دارد پاداش او بر همین اساس و سنخ هست ، بنابر این پاداش و کیفر ما با نوع اعمال ما سنخیت دارد. این نکته مهمی است که انسان می تواند قلمرو کیفر و پاداش ها را در عالم مثال و غیب تا حدودی بفهمد و بداند.

سنت نصرت خداوند بر مومنین است ، اگر مومنی کار خیری انجام داد به دلیل همین کار خیر خداوند او را پاداش می دهد و نصرت الهی شامل او می شود و اگر مومنی غفلتی کرد و گناهی انجام داد و سپس توبه و استغفار کرد خداوند او را می بخشد و نظام تکوین را در تسخیر او قرا می دهد و اسباب شفای او را فراهم میکند. مومن وقتی توبه انجام می دهد یعنی تطهیر شده است  و با این تطهیر سنت توفیق الهی در مسیر خواسته او عملی می شود.

• محبت مطلق، نه مشروط، به مؤمنان:

دوستی و محبت به مؤمنان باید مطلق باشد، نه مشروط؛ یعنی نباید محبت را وابسته به رفتار خاصی از سوی آنان قرار داد. مؤمن باید خلق نیک و کمال هر انسان را دوست بدارد، حتی اگر او تابع و مطیع او نباشد. هرکس باید به همان صورت که هست، دوست داشته شود؛ زیرا هرکس همان می‌شود که ظرفیت آن را دارد. مقایسهٔ افراد با یکدیگر و تحقیر دیگران از آفات بزرگ سلوک است. 

• شاخص‌های عرفان اهل ‌بیت (ع) :

در عرفان اهل‌ بیت، شاخص‌های عارف واقعی چنین است: 

– توفیق بندگی و عبودیت؛ اساس عرفان بندگی خداوند است. 

– جذبهٔ ذکر الهی؛ یعنی دل در اثر یاد خدا مجذوب شود. 

– تسلیم و رضا در برابر احکام و قضا و قدر الهی. 

عارفِ حقیقی کسی است که بندگیِ او ناشی از معرفت و جذبه باشد، نه در پی کرامت، مکاشفه و تصرف در اشیاء. عرفان خانقاهی که در پی مقامات و کرامات است، عرفانی صِناعی و ظاهری است. عرفان شیعی در پی بندگی، ذکر و تسلیم است. 

کسی که در مسیر بندگی قرار گیرد، خداوند ذکر و یاد خود را به او الهام می‌کند؛ چنان‌که در حدیث آمده است: «اذا أراد اللهُ بِعَبد خَیراً فقّهه فی الدین»؛ هرگاه خداوند خیر بنده‌ای را بخواهد، او را فقیه در دین می‌گرداند.

انسان مومن باید به تدریج با شریعت انس بگیرد یعنی باید با جزء جزء شریعت انس بگیرد نه با مجموعه شریعت.

•  آفات سلوکی و خطر نیش زدن همراه با خشم :

از آفات بزرگ سالک، «نیش زدن» است و اگر این رفتار با خشم و غضب همراه گردد، مَکر الهی را به‌ دنبال دارد. دروغ، غیبت، کنایه و تهمت ارکان سلوک را از میان می‌برد. ارکان اصلی سلوک عبارت‌اند از: 

۱. توجه به حق؛ یعنی عبادت و ذکر خداوند. 

۲. توجه به خلق؛ یعنی محبت و دستگیری از دیگران. 

۳. معاشرت با اولیای الهی. 

۴. تفکر و اندیشه در دین و معارف الهی. 

تمام این ارکان در دو محور خلاصه می‌شوند: «توجه به حق» و «توجه به خلق». کنترل زبان نقشی اساسی در این مسیر دارد، زیرا با کنترل زبان، کبر، حسد و طمع نیز مهار می‌شوند.

• انواع استادان سلوک و راه‌های مختلف سالکان:

استادان سلوک بر سه دسته‌ اند: 

– استادان عوام، 

– استادان متوسط، 

– و استادان خواص. 

پیش از ورود به سیر و سلوک باید تشخیص داد که انسان در چه مرتبه‌ای و با چه روشی می‌تواند حرکت کند. راه ریاضت‌های سخت، چنان ‌که صوفیان پیش می‌گیرند، غالباً با شریعت هماهنگ نیست و منشأ آسیب‌های فراوان است. بهترین راه سلوک، راه حبّ است؛ زیرا هماهنگ با تکوین و شریعت است. 

کسی که اهل احساس و عاطفه است، باید از طریق محبت سیر کند؛ کسی که اهل تفکر است، مسیرش اندیشه و معرفت است؛ و کسی که روحیهٔ خدمت به خلق دارد، مسیر معنوی او خدمت است. 

تشخیص راه سلوکی هر فرد بر اساس حبّ درونی اوست؛ هر کار خیری که انسان با علاقه انجام می‌دهد، همان مسیر سلوکی اوست. سالک باید نخستین گام را در تشخیص سیر خود بداند .