خلاصه محتوا:
در این محتوا به تبیین پیوند میان مراتب توحید الهی و اجزاء و حالات نماز پرداخته می شود و نشان داده می شود که نماز در هر بخش خود، نمایان‌گر درجه‌ای از توحید است.
سه مرتبه‌ی اصلی توحید بر اساس عرفان و حکمت اسلامی توضیح داده می شود:
1. توحید افعالی: در این مرتبه، انسان همه‌ی افعال را از خدا می‌داند و هیچ فعلی را مستقل از او نمی‌بیند. این مقام در نماز، در حالت قیام متجلی است؛ یعنی ایستادن در نماز باید همراه با شهود اینکه ایستادن و فعل ایستادن از خداست، نه از فرد نمازگزار.
2. توحید صفاتی: در مرتبه‌ای بالاتر، سالک همه‌ی صفات کمال و قدرت و علم را از خدا می‌بیند و صفاتی برای خود قائل نیست. این مقام در رکوع جلوه دارد؛ جایی که انسان خم می‌شود تا نشان دهد تمام صفات او در برابر صفات حق فنا یافته‌اند. ذکر رکوع نیز همراه با این معناست و هماهنگی میان ذکر، هیئت بدنی و مقام عرفانی در اینجا آشکار است.
3. توحید ذاتی: عالی‌ترین مرتبه، توجه به ذات حق بدون نظر به افعال یا صفات اوست؛ یعنی فنا در ذات الهی. این درجه در سجده ظاهر می‌شود، که نهایت فقر و خضوع انسان را در برابر خدا نشان می‌دهد. در این حالت، هیئت بدنی و ذکر سجده نیز با مقام فنا ذاتی هماهنگ است.
در هر بخش نماز سه عنصر وجود دارد: مقام توحیدی، هیئت بدنی، و ذکر؛ و این سه در تناسب کامل‌اند. قیام با مقام افعالی، رکوع با مقام صفاتی، و سجده با مقام ذاتی هماهنگ است. نماز از ابتدا تا انتها نماد سیر انسان از مشاهده‌ی فعل الهی تا مشاهده‌ی صفات و در نهایت فنا در ذات پروردگار است.
آغاز محتوا:
۱. مقدمه:
در نماز چند جنبه وجود دارد: یکی حالات نمازگزار، دیگری حرکات بدنی او، و سومی افعال و اذکار نماز. هنگامی که در اجزاء نماز نظر می‌کنیم، قیام، رکوع و سجده داریم و هر یک با مرتبه‌ای از توحید هماهنگی خاص دارد.
۲. توحید افعالی و معنای قیام:
اولین مرتبه‌ی توحید، توحید افعالی است.
در این مقام، انسان افعال را از خود نمی‌داند، بلکه همه‌ی اعمال را از خدا می‌بیند. ایستادن در نماز (قیام) نیز نمونه‌ی همین معناست؛ چون نمازگزار به ظاهر بر پا ایستاده، اما حقیقتاً میان فعل او و فعل الهی نسبتی از تجلی برقرار است.
ایستادن فاعلِ حقیقی نیست، این فعل در وجود انسان انشاء خداوند است. انسان در مرتبه‌ی مجازی بر پا ایستاده، در حالی‌که قائم بالذات خداست. پس باید بداند که «او ایستاده است» و «من مظهر قیام او هستم».
ذکر قیام یعنی ذکری که در این حالت گفته می‌شود، با همین معنا تناسب دارد. این ذکر متناسب با هیئت قیام و مقام قیام است. از این رو هر سه: ذکر، هیئت، و مقام با هم هماهنگ‌اند.
۳. توحید صفاتی و معنای رکوع:
پس از قیام، مرتبه‌ی رکوع قرار دارد که نماد توحید صفاتی است.
توحید صفاتی مرتبه‌ای بالاتر از توحید افعالی است؛ بدین معنا که انسان تمام صفات کمالیه را از خدا بداند و هیچ کمالی را مستقل از خود نبیند. رکوع، خم شدن در برابر عظمت حق است و این حالت به معنای فنا در صفات الهی است.
ذکر رکوع نیز بیان‌کننده‌ی همین معناست؛ زیرا در آن از ربوبیت و حمد الهی یاد می‌شود. نمازگزار باید بداند که در این حالت حتی صفات او جلوه‌ی صفات حق‌اند. ذکر و هیئت رکوع هر دو باید روح انسان را به فنای صفاتی نزدیک سازند.
در هر جزء نماز، سه عنصر هماهنگ وجود دارد:
– مقام توحیدی (مثلاً فنای افعالی یا صفاتی)
– هیئت بدنی (ایستادن، خم شدن، سجده)
– ذکر زبانی
این سه باید در یک هماهنگی درونی باشند تا معنای عبادت تحقق یابد.
در مقام رکوع، روح باید صفات خود را از خدا بداند و خضوعش نشانه‌ی فناء در صفات الهی باشد. رکوع از نظر معنا، نسبت به قیام کامل‌تر است؛ زیرا از فعل به مرتبه‌ی صفات رسیده است. هیئت رکوع و ذکر آن هر دو نشانه‌ی فنای صفاتی هستند.
۴. توحید ذاتی و معنای سجده:
سومین و کامل‌ترین مرتبه‌ی توحید، توحید ذاتی است. در این مقام، انسان توجه خود را فقط متوجه ذات حق می‌کند و به افعال و صفات نظر ندارد. این توجه، کامل ترین نوع شهود است.
در نماز، این مقام در سجده دیده می‌شود. هیئت سجده یعنی فرو رفتن کامل در خاک و نهادن پیشانی بر زمین، نشانه‌ی اوج فقر و خضوع ذاتی انسان در برابر حق است. در این حالت، نمازگزار نهایت حضور و فنا در ذات خدا را احساس می‌کند.
ذکر سجده نیز باید با مقام فنا ذاتی هماهنگ باشد. این ذکر متناسب با اسم «علی» است، که از منظر عرفان بالاتر از اسم «عظیم» است؛ زیرا توجه به ذات دارد نه به صفات. پس ذکر سجده از ذکر رکوع و قیام کامل تر است.
در سجده، حالت بدنی و ذکر هر دو بیانگر فقر ذاتی انسان‌اند؛ سجده نهایت خضوع و تَبَاضُع است و فناء در ذات حق، کامل ترین مقام عبودیت محسوب می‌شود. بنابراین، حالت سجده از رکوع و قیام برتر است.
۵. هماهنگی کلّ اجزاء نماز با مراتب توحید:
نماز در مجموع، تجلی سیر انسان در مراتب توحید است. قیام نشانه‌ی توحید افعالی، رکوع نشانه‌ی توحید صفاتی، و سجده نشانه‌ی توحید ذاتی است.
در هر بخش، ذکر و هیئت بدنی باید با مقام آن بخش هماهنگ باشند. ذکر رکوع مربوط به صفات الهی است، ذکر قیام مربوط به افعال خدا، و ذکر سجده مربوط به ذات الهی.
در این سیر، قیام آغاز توجه است، رکوع عمق خضوع در صفات، و سجده نهایت فنا در ذات.
همچنین اشاره می‌شود که درجات حضور، خضوع و فنا در نماز متفاوت‌اند:
در قیام خضوع ابتدایی است، در رکوع خضوع صفاتی، و در سجده خضوع ذاتی و فنا مطلق.
ذکرها نیز مراتب دارند: ذکر قیام در برابر افعال، ذکر رکوع در برابر صفات، و ذکر سجده در برابر ذات.
در نتیجه، نماز یک سیر تکوینی و معرفتی از افعال به صفات و از صفات به ذات است و هر بخشِ آن، مظهر یکی از مراتب توحید الهی است.
