خلاصه محتوا:
در این محتوا معارفی، نحوه انعقاد نطفه حضرت عیسی (ع) از منظر حکمت الهی و عرفان نظری تبیین می‌شود. محور اصلی، تبیین ارتباط میان نفخه الهی، طهارت روحی حضرت مریم (سلام‌الله‌علیها) و نحوه تمثل جبرئیل (ع) در مرتبه خیال مقدس مریم و سپس انشای نطفه از آن طریق است.
بیان می‌شود که نفخ الهی «وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُوحِی» در انسان از مجرای والدین جریان می‌یابد، در حالی که در مورد حضرت عیسی (ع) این نفخ تنها از جانب روح و از مسیر روحانی حضرت مریم تحقق یافته است. حضرت مریم به سبب عبودیت، ریاضت و بندگی مخلصانه، به مرتبه‌ای از ولایت و لطافت روحانی رسید که توان مشاهده و ادراک ملکوت را یافت؛ در نتیجه، قابلیت تجلی روح مقرب الهی (جبرئیل) را در درون خود پیدا کرد.
این تجلی، تجلی تمثلی بود، نه ظهور ذات جبرئیل، بلکه ظهور صورت مثالی و خیالی او در ساحت خیال مریم مقدس. مریم که از پاکی و طهارت تامه برخوردار بود، آن حقیقت ملکوتی را در درون خود تنزل بخشید و از قوه تخیل فعال خویش برای تجسم ملک استفاده کرد. جبرئیل به صورت مردی تمام‌عیار ظاهر شد، زیرا تحقق نطفه انسانی مستلزم حضور دو جنبه مؤنث و مذکر است. مریم با تجسم آن صورت خیالی و با همت و اراده خالص خویش، آن تصویر مقدس را در خیال خویش صورت بندی کرد و از ترکیب طهارت روحانی خود با آن صورت مثالی، نطفه حضرت عیسی (ع) را با اراده خداوندی در رحم خویش انشا نمود.
بنابراین، نطفه حضرت عیسی نه از پدر جسمانی، بلکه از «صورت جبرئیلی» و «روح مریم» که هر دو طاهر و مجرّد بودند تشکیل شد. از آنجا که صورت خیالی جبرئیل دارای مرتبه‌ای از وجود تجردی و تأثیر است، انشا و ایجاد در آن معنا پیدا می‌کند؛ همین حقیقت سبب شده حضرت عیسی مظهر خاص صفات «انشا» و «ایجاد» شود و معجزات او مانند زنده کردن مردگان و خلق از گِل، متناظر با حالات جبرئیلی او است.
در ادامه، به یک نتیجه تربیتی اشاره می‌شود: چون هنگام انعقاد نطفه، صورت خیالی در ذهن والدین تأثیر عمیق دارد، تخیلات هر یک از زن و مرد اگر متوجه غیر همسر یا آلوده به صورت‌های نفسانی و شیطانی باشد شریک در نطفه می‌شوند و روح و خُلق آن تصورات به فرزند منتقل می‌گردد. برای اولیای الهی این امکان فراهم است که با تمرکز بر صورت معصوم یا ولی خدا هنگام انعقاد نطفه، فرزندی به سیمای ملکوتی و معنوی بیافرینند. اما شیطان نیز در این مرتبه فعال است و در خیال زن و مرد تمثل می‌یابد تا نطفه‌ها را آلوده کند. بنابراین رعایت آداب معنوی انعقاد نطفه برای پاک ماندن نسل و روح فرزند ضروری است.
این بیان در واقع شرح عرفانی آیه «إِذْ أَرْسَلْنَا إِلَیْهَا رُوحَنَا فَتَمَثَّلَ لَهَا بَشَرًا سَوِیًّا» است و نشان می‌دهد که ظاهر آن تمثل، باطنی معرفتی و شهودی دارد که جز از راه قوه خیال طاهر و الهی ممکن نیست.
آغاز محتوا:
- مقدمه:
محتوا پیرامون نفخ الهی از مجرای والدین است و به ویژه بررسی نحوه انعقاد نطفه حضرت عیسی (ع) که در اصطلاح دیگر، تبیین چگونگی پیدایش نطفه عیسوی، «روح‌الله (ع)»، به شمار می‌آید. این محتوا را می‌توان با دو عنوان پی گرفت: یکی «نفخ الهی از مجرای پدر و مادر» و دیگری «انعقاد نطفه حضرت عیسی (ع)». برای تبیین این موضوع، سه آیه شریفه اهمیت دارند:
۱. آیه «وَنَفَخْتُ فِیهِ مِن رُوحِی»، که بیانگر نفخ الهی است.
۲. آیه «هوالَّذِی یُصَوَّرَکُمْ فِی الرَّحِمِ کَیْفَ یَشَاءُ»، که اشاره دارد به تصویری که خداوند در رحم شکل می‌دهد.
۳. آیه جزا در ادامه همان مضمون که باز به خلق و صورت بخشی انسان در رحم ارتباط دارد.
این آیات بیانگر آن‌اند که نطفه ترکیبی حضرت مریم (ع) به نحوی خاص انشا و تحقق یافت؛ نه مانند نطفه معمول انسانی، بلکه به‌عنوان یک فعل الهی از طریق طهارت و قابلیت روح مریم مقدس.
- چله نشینی و مقام معنوی حضرت مریم (ع):
حضرت مریم ع در دوران چله‌نشینی، ریاضت، عبادت و بندگی به مقامات والا و مرتبه ولایت رسیده بود. روح ایشان به سبب لطافت و طهارت بسیار، به قرب الهی نزدیک شده و واجد نوعی قدرت و توحید وجودی گردید؛ به گونه‌ای که می‌توانست به عالم غیب و ملکوت نظر افکند. این قرب روحی سبب شد که جبرئیل امین بر او نازل گردد؛ زیرا هنگامی که روح انسانی به چنین وسعت وجودی و توحیدی می‌رسد، توان «جذب ملک» الهی را پیدا می‌کند.
در این مرحله، تجلی جبرئیل نه به صورت ذات و حقیقت عقلی او، بلکه به صورت «تمثل مثالی» در مرتبه خیال بود. تجلی تمثلی یعنی ظهور ملک در عالم خیال انسانی، که آنجا محل صور مثالی است. لذا جبرئیل در مقام تجرد عقلی، بی‌صورت و بی‌حد است، اما تجلی مثالی او در خیال مریم، به صورت و هیئت بشری آشکار شد.
- تجلی مثالی و قابلیت روحی مریم:
این تجلی، در حقیقت ناشی از قابلیت و طهارت حضرت مریم بود؛ زیرا روح پاک او سبب شد ملک از عالم بالا به مرتبه خیال تنازل یابد. مریم با لطافت و قدرت روحی خود، توانست آن حقیقت جبرئیلی را در خیال خویش تجلی دهد.
به عبارتی، تحقق این تجلی نوعی انشا و خلق درونی بود که از قوه طهارت مریم سرچشمه گرفت. هنگامی‌که حضرت مریم حقیقت کلی جبرئیل را در عالم جبروت درک کرد، در واقع مقام عقلی و ذات او را به گونه‌ای با ذات خود شهود نمود. این شهود سبب شد بتواند از مجرای روح خود آن حقیقت را در مرتبه خیال، به صورت و شکل انسانی بیاورد.
این مرحله از وجود، مقام همت و مقام امر برای مریم مقدس بود؛ یعنی او به اراده و توجه خویش آن صورت را در خیال خود آورد، به طوری که چهره ملکوتی و برزخی جبرئیل در خیال مریم تمثل یافت. بنابراین زمینه روحی مریم علت اصلی و حقیقی نزول تجلی بود.
- ظهور جبرئیل به صورت مردانه:
از سوی دیگر، چون حضرت مریم قصد دریافت نطفه‌ای داشت و نطفه زنانه خویش در بدنش موجود بود، لازم بود که نطفه‌ای مردانه به صورت خیال مثالی با آن ترکیب شود. پس جبرئیل به شکل چهره‌ای مردانه و زیبا تمثل یافت. این چهره هم باید مردانه باشد و هم مطهر و پاک، زیرا قرار بود نطفه‌ای الهی از آن حاصل شود. ازاین رو جبرئیل در زیباترین و مطهرترین صورت بشری ظاهر شد.
آن صورت مثالی مردانه که در خیال مریم پدیدار شد، همان چهره حضرت عیسی علیه‌السلام بود. یعنی صورتی که مریم در عالم خیال مشاهده کرد، بعدها در عالم حس به عنوان چهره عیسوی متجلی شد.
- انشای نطفه از قوه خیال:
حضرت مریم (ع) با تصور، تمرکز و اراده بر آن صورت مثالی و با نظر توحیدی خود به آن چهره، نطفه عیسوی را در رحم خویش انشا کرد. بدین ترتیب، از مجرای روح مریم و با مدد از صورت مثالی جبرئیلی، نطفه عیسی روح‌الله در رحم او منعقد شد.
چون آن صورت مثالی دارای وجود مجرد و قدرت فاعلی بود، از طریق توجه و اراده حضرت مریم اثر کرد و سبب انعقاد نطفه شد. مریم در این فرآیند، هم مظهر انشای الهی** شد و هم **مظهر مصور بودن حضرت حق؛ یعنی تجلی و صورت‌بخشی حق در وجود او تحقق یافت. این مقام، همان مقام امری الهی است که در مریم آشکار گردید.
- نقش تصور و انتقال صفات به نطفه :
هر صورت خیالی که انسان با تمرکز تصور کند، حالات و صفات آن صورت به نطفه منتقل می‌شود. بدین جهت اگر انسان هنگام تصور، صورت معصومین یا اولیای الهی را در خیال خود حضور دهد و با تمرکز و صفا آن را نگاه دارد، نطفه‌ای که منعقد می‌شود، صورت و صفای آن اولیا را می‌یابد. یعنی با انشای نطفه بر اساس تصور تمثل خیالی از سیمای الهی، فرزندی با روح و خلقیات اولیای خدا به وجود می‌آید.
- خطر حضور شیطان در قوه خیال :
اما در مقابل، شیطان در این عرصه بیکار نیست. او در مواردی در فرآیند تصور و انشای نطفه شریک می‌شود. شیطان گاه در خیال مرد، تصویر زن فاحشه‌ای را می‌نمایاند و یا در خیال زن، تصویر مردی آلوده را انشا می‌کند. در نتیجه زن و مرد با آن تصور خیالی، نطفه را منعقد می‌کنند و حالات و روحیات آن صورت خیالی آلوده به نطفه منتقل می‌شود. این‌گونه، نطفه‌ای با حالت‌های شیطانی یا جنی در وجود شکل می‌گیرد و فرزند حاصل از آن، خلق و طبع شیطانی یا جنی خواهد داشت.
شیطان ممکن است صورت مرد یا زن را در خیال هر یک از طرفین ظاهر کند یا حتی خود به تمثل خیالی درآید. در این حالت، نطفه بر اساس همان چهره شیطانی یا جنی شکل می‌گیرد، و صفات شیطان بر آن منتقل می‌شود؛ زیرا میان ظاهر و باطن، جسم و روح تناسب ذاتی وجود دارد. آن صورت خیالی در حکم روح است و نطفه در حکم جسم؛ پس حالات روحیِ آن صورت به جسم نطفه انتقال می‌یابد.
- هشدار قرآنی درباره مشارکت شیطان:
در همین معناست که قرآن کریم می‌فرماید: گاه شیطان در اموال شما شریک می‌شود و مال را حرام می‌سازد، و گاه در انفس شما شریک می‌شود؛ یعنی در انعقاد نطفه انسان دخالت می‌کند. این مشارکت از طریق قوه خیال صورت می‌گیرد، و اگر انسان مراقبت و آداب مستحب انعقاد نطفه را رعایت نکند، شیطان از همین راه رخنه می‌کند و صفات ناپاک خود را منتقل می‌سازد.
