خلاصه محتوا:
در این محتوا، مباحث اصلی بر محور تحلیل معرفتی و توحیدیِ ذکر صلوات شکل می‌گیرد و جایگاه و ابعاد گوناگون این ذکر شریف مورد گفتگو قرار می‌گیرد. نخست، صلوات به‌عنوان جامع ترین ذکر الهی معرفی می‌شود که دربرگیرنده اسم جامع «الله» و اسمای الهی است. بیان می‌شود که تکرار صلوات باعث توجه به اسم اعظم و جامع الهی و درخواست فیض از خداوند برای اهل بیت (ع) می‌گردد.
تفاوت صلوات با سلام ساده به اهل بیت توضیح داده می‌شود و ذکر می‌گردد که صلوات، نه صرفاً دعای ما، بلکه طلب ما از خدا برای فیض و توجه به ائمه است. بنابراین توجه به خداوند و توجه به اهل بیت با هم در صلوات جمع می‌شود: توجه به باطن و ظاهر، و این راه ارتباط عمیق تری با حقیقت اهل بیت ایجاد می‌کند.
سپس بر این نکته تأکید می‌شود که این ذکر، جامع توحید، نبوت، امامت و ولایت است و مفهوم جامعیت در صلوات ازجنبه های مختلفی مانند جامعیت اسمای الهی، جامعیت امامت و ولایت و جامعیت اسم الله و اهل بیت تبیین می‌شود. همچنین توضیح داده می‌شود که صلوات دعا و ذکر انشائی است که در آن فیض و رحمت فراگیر و کامل از خداوند خواسته می‌شود و این باعث تمایز و شرافت صلوات نسبت به سایر اذکار می‌گردد.
مباحث بعدی به ظرفیت وجودی اهل بیت و تفاوت درجات پاسخ گویی آن‌ها به صلوات‌ها بسته به ظرفیت معنوی گویندگان می‌پردازد و بر این نکته تأکید می‌کند که تجلیات الهی برای اهل‌بیت کامل ترین و ذاتی ترین تجلیات است، اما میزان بهره انسان‌ها از این ذکر، بسته به ظرفیت و قابلیت خودشان متفاوت خواهد بود.
در پایان، به شیوه‌های مختلف پاسخ گویی اهل بیت و خداوند به صلوات اشاره می‌شود که چگونه پاداش و پاسخ این ذکر از مجرای وحی یا با ارجاع متقابل میان خدا و اهل بیت یا حتی توسط تمام معصومین یا بخشی از ایشان می‌تواند محقق شود؛ و در نهایت، پاداشی متناسب با عمل و نیت هر فرد دریافت می‌شود و این پاداش همواره از نوع خیر مطلق و رحمت واسعه است.
مقدمه:
اسرار توحیدی ذکر جامع صلوات : در این محتوا هدف این هست که حقایق توحیدیِ نهفته در ذکر جامعه صلوات و مبانی معرفتی این ذکر را بررسی نماییم، و راه‌های انس و بهره مندی از صلوات را تبیین کنیم.
- جامعیت ذکر صلوات:
در ابتدا تأکید می‌شود که صلوات، ذکری جامع است؛ بدین معنا که از جامع ترین اذکار الهی بوده و مصداق ذکر جامع است. جامعیت صلوات چندین وجه دارد:
اول: جامعیت اسمای الهی:
ذکر صلوات مشتمل بر اسم «الله» است، که خود جامع ترین و کامل ترین اسم الهی بوده و همه اسمای دیگر الهی را در خود فرا می‌گیرد. بدین ترتیب، تکرار صلوات یعنی توجه و نظر به اسم جامعه الله، که دربرگیرنده تمامی اسمای الهی است.
دوم: تقاضای صلوات، بر محور توجه به اسم جامع:
در ذکر صلوات، انسان از خداوند درخواست می‌کند که بر اهل بیت(ع) صلوات بفرستد؛ نه اینکه مستقیماً سلام یا صلوات فرستاده شود، بلکه این واسطه گری برای توجه به اسم جامع الهی و درخواست فیض از منبع حقیقی است. این تفاوت بنیادین بین سلام بر اهل بیت(ع) و صلوات بر آن‌ها، نشان دهنده مرتبه والاتر و کامل تر صلوات است.
سوم: توجه به خداوند و اهل بیت، همزمان:
در ذکر صلوات، توجه به خداوند انجام می‌شود تا او بر اهل بیت تجلی نماید. یعنی توجه به باطن عالم و منشأ فیض برای نگریستن به ظاهر و مظهر حق، یعنی اهل بیت. این بهترین روش برای ارتباط با حقایق عالم است که از طریق باطن به ظاهر توجه حاصل شود.
چهارم: تجلی الهی و ظرفیت اهل بیت:
در صلوات درخواست می‌شود که خداوند با تمام اسماء و مقاماتش بر اهل بیت (ع) تجلی کند؛ یعنی آن‌ها دارای قابلیتی هستند که کامل ترین تجلیات و فیوضات الهی را دریافت می‌کنند.
پنجم: رابطه میان مبدأ و واسطه فیض:
در ذکر صلوات، هم به واسطه‌های فیض (اهل بیت) و هم به مبدأ فیض (خداوند) توجه و ارتباط برقرار می‌شود. در حقیقت، این ذکر ارتباط میان مبدأ و واسطه فیض را در طلب و دعا لحاظ می‌کند.
ششم: جامعیت اعتقادی صلوات
ذکر صلوات، اعتقاد به توحید (با ذکر «الله»)، اعتقاد به نبوت (با نام بردن پیامبر)، و اعتقاد به امامت (اهل بیت) را دربر می‌گیرد. حضرت زهرا(س) نیز در دایره صلوات حضور دارد. پس صلوات، هم جامع توحید، هم نبوت، هم امامت و هم ولایت است.
هفتم: جامعیت در ترکیب اسم الهی و اهل بیت
در ذکر صلوات، هم نام الهی «الله» و هم عنوان اهل بیت ذکر می‌شود؛ بنابراین این ذکر، جامع میان اسم الله و اهل‌بیت است.
هشتم: جامعیت در معنای اهل بیت
عبارت «اهل بیت» خود دارای جامعیت است؛ هم پیامبر (نبوت)، هم ائمه (امامت)، هم حضرت زهرا (ولایت) را شامل می‌شود. همچنین، واژه «اهل بیت» به همه ائمه اشاره دارد، و هیچ یک امام را به تنهایی مورد نظر قرار نمی‌دهد؛ بنابراین جامعیت در این واژه لحاظ شده است.
نهم: جامعیت وجودی و خلقی
در صلوات، اسم «الله» جنبه وجودی و اهل بیت جنبه خلقی دارند. به تعبیر دیگر، صلوات ذکر جامع مقام احدیت و واحدیت است؛ یعنی ذکر «مَجمَعُ البَحرِین» و جامع میان وجوب و امکان هست.
دهم: ذکر انشائی و دعایی بودن صلوات
صلوات، ذکری انشائی و دعایی است؛ بدین معنا که از خدا طلب فیض و رحمت برای اهل بیت می‌شود. در نتیجه، توجه مستقیم به حضرت حق و اسم جامع الهی صورت می‌پذیرد که مایه فضیلت و شرافت بی‌همتای این ذکر است. دلیل دیگر جامعیت صلوات این هست که هم به مبدا و هم به مظهر فیض توجه و عنایت شده است.
- ظرفیت اهل بیت و انسان‌ها در دریافت فیض صلوات:
ما از خداود می خواهیم که به اهل بیت توجه انشائی کند و خداوند با توجه به ظرفیت انها تجلی می کند. ظرفیت ائمه و اهل بیت کامل ترین ظرفیت روحانی و معنوی است و خداوند نیز متناسب با این ظرفیت، کامل ترین تجلیات ذاتی خویش را شامل حال آنان می‌کند. در نتیجه، دعای صلوات، کامل ترین طلب و شریف ترین دعا است.
- خیر مطلق و نحوه پاسخ گویی اهل بیت به صلوات:
با صلوات، از خداوند برای اهل بیت خیر مطلق خواسته می‌شود که خود نوعی توجه و طلب قلبی برای اهل بیت است و ما با این ذکر هم فیض الهی و هم فیض ائمه را دریافت می کنیم. پاسخی که اهل بیت به این توجه می‌دهند نیز متناسب با ظرفیت گوینده است. اهل بیت دانا در میزان ظرفیت افراد هستند و پاداش و خیری که بر افراد برمی‌گردد نیز متناسب با ظرفیت معنوی و مرتبه معنوی همان شخص است.
تفاوت مرتبه و پاسخ ائمه و انواع تجلی در پاسخ صلوات:
ائمه (ع) از نظر اعتدال مزاج و سیر معنوی، تفاوت‌هایی دارند و این امر سبب اختلافات مرتبه ای و غلبه اسمایی در آن‌ها می‌شود. بنابراین، نحوه تجلی و پاسخ آن‌ها به صلوات گویندگان، متناسب با مراتب معنوی ایشان است.
علاوه بر این، پاسخ به صلوات می‌تواند به یکی از پنج شکل صورت گیرد:
1. پاسخ همه معصومین به صورت جمعی؛
2. پاسخ یکی از معصومین به نیابت از سایرین؛
3. پاسخ گروهی از معصومین؛
4. ارجاع پاسخ به خداوند تا او پاداش دهد؛
5. ارجاع متقابل بین خداوند و اهل بیت تا یکی از آن‌ها پاداش را برعهده گیرد.
در هر حالت، اساس پاسخ گویی آن‌ها جود، رحمت و کرامت است و فراتر از ظرفیت و لیاقت ما به ما نظر می‌کنند.
- نسبت عمل انسان و پاداش معنوی صلوات:
پاداش صلوات نیز همواره متناسب با خود عمل و نیت بوده و همانگونه که کیفر اعمال نسبت مستقیم با خود عمل دارند، پاداش نیز متناسب با ذکر صلوات و میزان لطف و اخلاص شخص خواهد بود. اهل بیت، خیر و رحمت الهی را متناسب با ظرفیت انسان از خداوند درخواست می‌کنند.
- جمع‌بندی مضامین:
بهره مندی انسان از صلوات، به میزان ظرف معنوی او بستگی دارد و اهل بیت با اشراق و تجلی نورانی خویش، باعث سیر روحانی و بهره مندی افراد می‌شوند.
