اسلام دین رحمت، مصداق‌هایی از رحمت الهی در احکام و اعتقادات اسلامی _ بخش اول

خلاصه محتوا:

در این محتوا، محور اصلی بحث، جایگاه گسترده رحمت الهی و انعکاس آن در احکام، اخلاق و اعتقادات اسلامی است. ابتدا با اشاره به اینکه رحمان و رحیم از اسمای خداوند است و رحمت الهی نامتناهی و فراگیر است، توضیح داده می‌شود که تمامی اسمای الهی و همه افعال خداوند خلق عالم و تشریع قوانی بر اساس رحمت بی ‌حد او شکل گرفته‌اند. بر این اساس، تمام تعالیم اسلامی، حتی احکام سخت ‌گیرانه نسبت به کفار یا منافقین، جلوه‌ای از همین رحمت و منع از محرومیت آنان از لطف الهی است.

در ادامه با مثال‌هایی متنوع، دوام و گستره رحمت الهی در زندگی و اعمال فردی و اجتماعی انسان‌ها روشن می‌شود؛ از جمله عفو و گذشت نسبت به خطاکاران، ترحم به اسیران، تخفیف و تبدیل عذاب برای گنهکاران، شفاعت، توجه به فقرا و سادات، آسان ‌گیری و تنوع در عبادات بر پایه توان و فطرت انسان، تشویق به ادب و محبت و احترام، تاکید بر آزادی و نفی ظلم و استبداد، قرار دادن ارزش و پاداش اعمال بر محور اختیار، و حرام کردن یا واجب شمردن برخی امور برای مصونیت روح و بدن انسان.

در مجموع، همه افعال، احکام و ظواهر دین در اسلام زیرمجموعه‌ی رحمت و لطف الهی است و هیچ امری خارج از محدوده این رحمت قرار نمی‌گیرد، حتی عذاب و کیفر، که کارکرد تطهیری و بازگشت به رحمت دارند. سخنران تاکید می‌کند فهم همه‌جانبه این رحمت برای عقل انسان ممکن نیست، اما با بیان شواهد متعدد عملی و اخلاقی، تلاش می‌شود تا ابعاد چهره رحمانی اسلام برای مخاطب روشن گردد.

مقدمه:

• جایگاه نامتناهی رحمت الهی در اسلام و اسمای الهی:

محتوا با موضوع : چهره رحمانی اسلام و نمونه‌های رحمت و لطف بی‌انتها و نامتناهی الهی در اسلام و همچنین مصداق‌های آن در احکام و اخلاق و اعتقادات اسلامی آغاز می‌گردد. هر یک از این زمینه‌ها می‌تواند موضوع مستقلی برای تامل قرار گیرد؛ به ویژه جایگاه و موقعیت‌های بروز رحمت الهی در اسلام. ضروری است که، به چند نکته مهم توجه شود:

یکی از اسمای بزرگ پروردگار، نام رحمان است؛ رحمان و رحیم از جمله اسامی الهی می‌باشند و خداوند صاحب رحمت مطلق و نامحدود است. مهربانی و عطوفت خداوند بی‌کران بوده و هیچ اندازه‌ای برای آن وجود ندارد؛ او تمامیت رحمت است و تمامی اسامی الهی تحت الشعاع اسم رحمان و رحیم قرار دارد. همه اسمای الهی از این رحمت حکایت دارند و هر آنچه رزق، علم، قوت، قدرت، بینایی، شنوایی و سایر نعمت‌ها نصیب بشر می‌گردد، بر اساس این رحمت اعطا می‌شود. لذا می‌توان اذعان داشت که اسلام سراسر رحمت است و حتی مواردی از قهر و غضب نسبت به دشمنان دین، باز هم جنبه‌ ای از رحمت و فرصت ‌بخشی الهی دارد تا ایشان نیز از رحمت الهی محروم نگردند. در واقع جهان و شریعت و احکام نیز بر پایه رحمت مطلق الهی طراحی و ایجاد شده‌اند و همه افعال الهی از جمله خلقت عالم و تشریع شریعت، بر مبنای رحمت الهی استوار است. شاکله الهی رحمت و حکمت است.

• تسری و جریان رحمت الهی در تمامی اسمای الهی:

در همه تجلیات اسمای الهی، رحمت حضور دارد، حتی در اسامی که ظاهراً با عذاب یا ضرر همراه است. برای مثال، حتی در اسم “ضار” و “مذل” نیز، در درون این اسما، رحمت الهی نهفته است. به همین سبب، ضرر رساندن ابتدایی و بدون حکمت، از حق الهی صادر نمی‌شود؛ این اصل نیز بر اساس همان رحمت فراگیر الهی استوار است.

• ضرورت شناخت جایگاه‌های بروز رحمت در دین:

نکته: تاکید می‌شود که لازم است جایگاه‌های ظهور رحمت در دین را شناسایی کنیم؛ چراکه تمامی اخلاق، احکام و افکار توحیدی بر قاعده رحمت قرار دارد. بنابراین، اسلام همان رحمت است و دین الهی، انعکاس ‌دهنده‌ی رحمت نامتناهی است. خداوند رحمت خود را در عالم و شریعت و تکوین به طور گسترده تقسیم و توزیع نموده است؛ در عالم تکوین، هر شیئی جلوه‌ای از رحمت الهی را در خود دارد. همچنین در تشریع، رحمت الهی هم در احکام و هم در اخلاق و اعتقادات جریان دارد.

شروع هر کار با ذکر “بسم الله الرحمن الرحیم” نشانه آن است که تمامی امور باید با رحمت آغاز گردد. در اسلام، رحمت بر غضب غلبه دارد و غضب الهی تابع و مقید به رحمت است. حتی سخت ‌گیری نسبت به کافران و مشرکان ناشی از همین رحمت است تا آنان از فیض الهی محروم نگردند. ذات و احکام اسلام سراسر اشتقاق یافته از رحمت الهی است و حتی عذاب الهی برای تطهیر و بازگشت به رحمت است. فهمیدن و شناخت رحت نامتناهی در عالم محال است، ما به اندازه عقل محدود بشری خودمان جلوه های بشری را مشاهده می کنیم. تمامیت اسلام رحمت نامتناهی است.

• نمونه‌هایی از تجلی رحمت الهی در شریعت:

نمونه‌هایی از رحمت در شریعت و احکام عبارت ‌اند از: 

…عفو و گذشت:

در اسلام، عفو و گذشت حتی نسبت به قاتل توصیه شده است؛ به ولی دَم توصیه می‌شود که اگر شرایط مهیا باشد، از خون قاتل بگذرند تا فرصت توبه و بازگشت به رحمت الهی برای او فراهم شود. عفو نسبت به کسی که به انسان توهین کرده، نیز برای پالایش روح خود فرد توصیه شده است. 

…ترحم به اسیر:

در هنگام جهاد، نسبت به اسیر جنگی اعم از مسلمان یا غیرمسلمان، تاکید بر رفتار رحمت‌آمیز وجود دارد؛ اطعام، اسکان، جلوگیری از تحقیر یا ضرب، همگی از نمونه‌های ترحم و جلوه‌های رحمت اسلامی‌اند.

…تخفیف عذاب و تبدیل سیئات به حسنات:

تخفیف عذاب یا تبدیل گناهان به حسنات و شفاعت همگی جلوه پویای رحمت الهی‌اند؛ خداوند از ذات رحمتش توبه را می‌پذیرد و بسیاری از گناهان را به حسنات تبدیل می‌کند یا می‌آمرزد.

…توجه به سادات و فقرا:

رسیدگی به فقرا، توجه به سادات، پرداخت زکات واجب و مستحب، خمس و فطریه، همه بر پایه رحمت اجتماعی و فردی در اسلام جای گرفته ‌اند. 

…ادب، احترام و آسان‌گیری در عبادات:

تاکید بر ادب و احترام نسبت به بزرگان، والدین، معلمان، و حتی سلام دادن پیش‌دستانه از مظاهر رحمت و محبت است. خداوند در عبادات نیز آسان ‌گیری نموده و اعمال عبادی را متناسب با توان انسان قرار داده است؛ افراط ممنوع است. تنوع در عبادات جهت آسان بودن و رفع سختی برای بندگان طراحی شده است. اینکه عبادات اندازه دارند و افراط و زیاده روی در آنان نشده است مثل: نماز واجب  که 17 رکعت است با توجه به توان جسم و روح انسان و بر اساس رحمت است. لایُکَلَف الله نَفساً الی وُسعَها : اگر انجام واجبات بیش از توان انسان وضع می شد این ظلم بر انسان بود و خداوند عبادات را در یک نوع خاص قرار نداد و عبادات را تقسیم در اشکال و ابعاد مختلف کرد مثل : نماز ، روزه ، خمس و… که نشان دهنده رحمت الهی است. تا اگر انسان یک عبادتی را نتوانست انجام دهد از طریق عبادات دیگر بتواند آن را انجام دهد و ثواب  آن را دریافت کند. رویای صادقه یک رحمت الهی است تا انسان بتواند از طریق خواب ، ماهیت و اخلاق ، ملکات و نیات  خود را ببیند و این یک بیدار باش می باشد. پس خداوند رویای صادقه را قرار داد تا انسان خودش را در آیینه خود ببیند و توبه پذیر شود.

…وسعت نعمت‌ها و نقش دعا و توسل:

خداوند نعمت‌های مادی و معنوی اساسی و ضروری مثل : آب، غذا، میوه ها و…  را در دسترس انسان قرار داده و او را به دعا و طلب از خالق ترغیب می‌کند، حتی برای ساده ‌ترین نیازها. همین تأکید نیز از رحمت نشأت می‌گیرد. همچنین برای پیشگیری از بلا، صدقه قرار داده شده و دعا برای رفع فقر و بلا مستحب است.  بیان شده که اگر شما یک قدم برای نماز جماعت بردارید 70 هزار گناه از شما بخشیده می شود یک عدل نیست بلکه لطف و رحمت خداوند است.

…خداوند فضیلت ها را تقسیم در کمالات و ملکات متعدد اخلاقی کرده است .مثل : صبر داشتن ، جواد و بخشنده بودن ، ایمان و احسان و…. و برای هر کدام پاداشی مقرر کرده است و این نشان دهنده لطف و رحمت الهی است.

… اهلی بودن حیوانات حلال گوشت و وحشی بودن حیوانات حرام گوشت نیز لطف الهی است .

… راحتی ارتباط با خداوند: اِنی قَریبُ اُجیب دَعوَهَ اَلدُعا ، حاضر و ناظر بودن خداوند در همه جا و راحتی ارتباط گیری با او را بیان می کند (برای رفع حاجات خداوند ارتباط با خودش را سهل قرار داده ) که این نیز لطف الهی است.

… اعطا عقل و درک و فهم به انسان تا انسان هر کاری را با آنها انجام دهد.

… استقلال و حق انتخاب، انطباق دین با فطرت:

اصل اختیار و آزادی باور، ممنوعیت اکراه و اجبار در پذیرش دین، تطبیق احکام با فطرت و قرار دادن پاداش و کیفر بر اساس انتخاب و اختیار از اوج تجلیات رحمت الهی است. هیچ چیزی به انسان تحمیل نمی‌شود و حتی اطاعت از معصومین لازمه‌ ی آزادی و حُریَت انسان است.

اطاعت از غیر معصوم ، مشروط به عدالت و تقوا می باشد و لازمه اطاعت از انسان دیگر معصوم بودن او هست . در غیر معصومین عدالت شرط و در معصومین عصمت شرط می باشد. حال این سوال مطرح است که چرا در معصومین عصمت شرط است ؟ تا بر اساس هوس خود  احکام را تعبیه نکنند و در واقع ما تابع عصمت معصومین هستیم که این نیز لطف الهی است. لازم به ذکر است که اگر فقیهی از عدالت خارج شد اطاعت از او واجب نیست چون خارج از عدالت بودن یعنی ظلم به بندگان و عدم اطاعت از فقیه ظالم لطف الهی است.

… اعطا نشدن پاداش برخی از فضیلت ها به انسان در این دنیا و ذخیره آن برای آخرت  نیز لطف الهی است.

…پوشیده ماندن برخی اسرار و ممنوعیت برخی علوم:

فاش نشدن بعضی از اسرار شریعت، منع یادگیری علوم غریبه، سحر و مانند آن، از لطف خداوند است؛ زیرا حکمت آن جلوگیری از ایجاد فساد و ظلم از ناحیه انسان است.

…تاکید بر محبت در روابط خانوادگی و اجتماعی:

در ازدواج و روابط خانوادگی مِهر و محبت وسیعی قرار داده شده و خطبه عقد وسیله ‌ای برای ساری‌ شدن رحمت میان زن و مرد است. تاکید بر صله رحم، وحدت، مهربانی و رعایت نکردن خواسته‌های شیطانی نیز همگی ریشه در رحمت الهی دارند.

…ممنوعیت ضرر به بدن و روح:

تمام حرمت‌ها در اسلام، اعم از مصرف غذاهای حرام یا نجس، لقمه و نطفه حرام، برای محافظت انسان از آسیب‌های روحی و جسمی و بر اساس رحمت واسعه الهی است.

در نهایت تأکید می‌شود که هر آنچه بر انسان تکلیف و واجب یا حرام شده، بر محور رحمت الهی است و کارکرد همه دستورات دینی، حفظ انسان از محرومیت از نعمت‌ها و حقایق توحیدی است.