خلاصه محتوا:
این محتوا به تبیین دیدگاه اسلام درباره علم و فناوری می‌پردازد و تاکید می‌کند که ادیان الهی و پیامبران آغازگر حرکت علمی و فناوری بوده‌اند. هر پیامبر، نیازهای زمان خود را در قالب علوم و فنون به مردم آموزش داده و مسلمانان همواره باید در زمینه تولید علم و فناوری‌های روز پیشتاز باشند. از منظر فقه اسلامی، تامین معیشت و کسب درآمد برای هر انسان واجب است و لازمه آن، استفاده و تولید ابزارها و فناوری‌های جدید است.
اسلام، یادگیری و جستجوی علم را فریضه‌ای دینی و تکلیف می‌داند و شدیداً با رکود و انزوا طلبی مخالفت می ورزد. در اندیشه اسلامی، گوشه نشینی به معنای دوری از مسئولیت زندگی و دنیاطلبی نیست، بلکه باید از محبت افراطی به دنیا پرهیز کرد و در عین حال برای رفاه و پیشرفت جامعه تلاش نمود. کار و فعالیت علمی در اسلام نه تنها عبادت است، بلکه جهاد تلقی می‌شود.
اسلام بهره گیری و استفاده از ابزارهای علمی و فناوری روز را عبادت و نشانه عقلانیت می‌داند و مخالفت با آن را نفی عقل و حکمت می‌داند. این وسایل فقط ابزار مادی نیستند، بلکه انتقال‌دهنده معارف الهی و وسیله‌ای برای تبلیغ دین هستند.
همچنین تاکید می‌شود که داشتن ایمان و معنویت، جایگزین فناوری نیست و بالعکس؛ بلکه ایمان و فناوری باید کنار هم باشند و هیچ‌کدام نفی‌کننده دیگری نیست. مسلمانان نباید دستاوردهای علمی دیگران را انکار یا بزرگ نمایی کنند، بلکه باید به اندازه و واقع بینانه ارزشگذاری نمایند. علم و فناوری ذاتاً بی‌طرف است و ارزش آن به نحوه استفاده انسان بستگی دارد.
توفیق و موفقیت در پژوهش علمی، ارتباط مستقیمی با نیت و اخلاص محقق دارد. هر کشف و فناوری، پشتوانه‌ای در دانش قوانین طبیعت، شناخت خواص و ساختارها و کاربرد هوشمندانه آن‌ها دارد و محقق مسلمان باید با نیت الهی، دستاوردهای خود را در خدمت خلق خدا به کار گیرد، تا هم از نظر علمی و هم معنوی مورد تکریم واقع شود.
- جایگاه ادیان الهی در ایجاد علم و فناوری:
موضوع محتوا در ارتباط با دیدگاه و اندیشه‌های مسلمانان و دیدگاه اسلام درباره تولید علم، صنعت و فناوری است. همان‌طور که می‌دانیم در طول تاریخ، ادیان الهی آغازگر مسیر علم، تجربه و گشایش علوم تجربی و فناوری‌ها بوده‌اند. همواره در تاریخ آیین الهی، انبیا الهی نخستین گام‌های انتقال علوم و فنون زمان خود را به مردم بر عهده داشته اند. برای نمونه، حضرت ادریس (ع) خطاطی، خیاطی، نجوم و سایر مهارت‌های مورد نیاز عصر خویش را به مردم آموزش داده و مکاتب الهی در این زمینه پیشتاز و نوآور بوده‌اند.
- ضرورت علم و فناوری بر پایه فقه اسلامی:
بر اساس دیدگاه فقه اسلام، هر آنچه که انسان در زندگی نیاز دارد و برای تامین معاش خود واجب می‌داند، باید به منظور تهیه و تولید آن بکوشد. لازمه کسب معاش در عصر حاضر، در اختیار داشتن فناوری‌ها و علوم روز است و تولید ابزارهای جدید، یکی از لوازم ضروری کسب معیشت به شمار می‌رود. کسب معیشت برای هر انسانی واجب است و بنابراین، تولید علم، صنایع و تکنولوژی‌های نوین نیز از لوازم ضروری زندگی شمرده می‌شود.
- ارزش گذاری علم‌آموزی و مبارزه با رکود و انزوا:
در اسلام، به پیشرفت علمی و طلب علم تاکید فراوان شده است؛ معصومین طلب علم را فریضه و تکلیف دانسته اند و به طور گسترده درباره جایگاه علم و ضرورت آن بحث کرده‌اند. این تاکید به گونه‌ای است که علم آموزی همواره به عنوان یک وظیفه دینی بر دوش مسلمانان قرار گرفته و همین اندیشۀ اسلامی با جمود و تحجر مبارزه می‌کند. اندیشۀ وجوب و تکلیف بودن علم‌آموزی، مسلمانان را به فعال بودن، پویایی و جهاد علمی تشویق می‌نماید و از سکون و رکود بازمی‌دارد.
- مفهوم انزوا و زهد در اسلام:
در بحث انزوا، اسلام گوشه گیری و خلوت‌گزینی را به معنای ترک دنیا نمی پذیرد، بلکه مخالفت اسلام با حب افراطی به دنیاست. زهد در اسلام، ترک محبت دنیا است نه ترک مسئولیت‌های زندگی، معیشت و جستجوی علم و دانش. تامین معیشت و علم‌اندوزی وظیفه هر مسلمان است و کار نه تنها عبادت محسوب می‌شود، بلکه جهاد نیز به شمار می‌رود. اسلام مسلمانان را دعوت به زهد می‌نماید و زهد به معنای ترک دنیا زدگی افراطی است، نه کناره گیری از مسئولیت‌های اجتماعی و علمی؛ تلاش برای پیشرفت علمی و رفتن به سراغ علوم و فناوری‌های روز، جهاد علمی است و به یقین دنیا طلبی و انزوا طلبی نیست.
- اهمیت بهره گیری از فناوری‌های نوین و ابزارهای زمانه:
اسلام استفاده از ابزارهای جدید و فناوری‌های روز را برای سپری کردن زندگی لازم و حتی مصداق عبادت و بندگی می‌داند. عدم بهره گیری از این ابزارها، معادل با نفی عقل و تدبیر و حکمت است؛ انسان عاقل و حکیم هیچ گاه خود را از منافع پیشرفت‌های علمی محروم نمی‌کند. این اندیشه موجب می‌شود مسلمانان از انزواطلبی و دوری از تولید علم فاصله بگیرند و در مسیر پیشرفت حرکت نمایند.
مثلاً اگر کسی امروز برای سفر حج بخواهد با شتر حرکت کند، این کار نهایت بی‌خردی و نادانی است؛ اگر پیامبران الهی امروز در قرن بیست زندگی می‌کردند، قطعاً از هواپیما برای سفر به مکه استفاده می‌کردند.
- نقش فناوری‌های جدید در تبلیغ دین:
بسیاری از ابزارها و فناوری‌های جدید، ابزار نشر و تبلیغ دین و انتقال حقایق عالم هستند و دوری از این ابزارها، محروم شدن از معارف الهی است. این فناوری‌ها علاوه بر نقش ابزاری، حامل معارف الهی نیز هستند و نمی‌توان صرفاً آن‌ها را به عنوان وسایل مادی قلمداد کرد، بلکه انتقال دهنده حقایق در عالم نیز هستند.
- تمایز ایمان و فناوری:
داشتن ایمان و اعتقاد الهی، جایگزین فناوری و ابزارهای روز نمی‌شود و نمی‌توان گفت چون فردی مومن است، نیاز به استفاده از فناوری‌های جدید ندارد. همچنین برخورداری از فناوری‌های نوین، اهمیت ایمان و اعتقاد را نفی نمی کند. ایمان جایگاه خود را دارد و پیشرفت علمی نیز جایگاه خود را؛ هر دو باید در کنار یکدیگر باشند.
- برخورد مناسب با دستاوردهای علمی:
مسلمانان نباید دستاوردهای علمی دیگران را انکار یا کوچک بشمارند و همچنین نباید آن‌ها را بیش از حد بزرگ جلوه دهند. باید هر دستاورد علمی را به اندازه و جایگاه واقعی خود ارزیابی کرد و عظمت تلاش علمی را صرف نظر از مکتب و اعتقاد مخترع و محقق احترام گذاشت. علم و تکنولوژی ذاتاً خنثی و بی‌طرف هستند و جهت‌گیری آن‌ها به نحوه استفاده انسان مربوط است. انسان‌ها محور ارزش بخشی به ابزارها هستند و انگیزه، ایمان و استفاده صحیح یا غلط از فناوری به خود انسان بازمی‌گردد (مثلاً ماشین لباس‌شویی یا هر دستگاهی، بی‌توجه به هویت استفاده‌کننده، وظیفه خود را انجام می‌دهد).
- ضرورت تکریم کار علمی و فناورانه:
هر فردی – صرف نظر از دین یا مکتبش – اگر در مسیر علمی یا کشف فناوری تلاش کند، شایسته تقدیر است. تکریم تلاش علمی به معنای تکریم مکتب فکری افراد نیست و باورها و اعتقادات آنان بحث جدایی دارد. علم و تکنولوژی بی‌طرف هستند و احترام به علم و عالم، موثرترین راه جذب محققان غیر مسلمان به حقیقت اسلام است.
- جهت دهی توحیدی به دستاوردهای علمی:
دستاوردهای علوم تجربی قابلیت آن را دارند که به جهت توحیدی سوق داده شوند؛ گرچه علوم و فناوری ذاتاً جهت ندارند اما نحوه استفاده از آن، می‌تواند بر محور خدمت به خلق یا سلطه و استعمار باشد. محققی که با نیت الهی و ایمان به لطف، حکمت و علم خدا پژوهش خود را انجام می‌دهد، مورد عنایت و توفیق الهی قرار گرفته و می‌تواند در تحقیقات علمی موفق تر باشد.
علم تجربی از سه راه منجر به کشف جدید می‌شود: نخست محققی که باور الهی دارد و با نیت خالص علم خود را عبادت می‌بیند، توفیق ویژه‌ای می‌یابد؛ دوم، محقق بر مبنای حس و تجربه؛ و سوم، محقق بر اساس تعقل می‌تواند به قواعد آفرینش پی ببرد و پشتوانه فناوری‌های جدید را فراهم کند.
دانشمند مسلمان فناوری را در خدمت به خلق خدا به کار می‌گیرد و به هیچ عنوان نباید آن را وسیله استعمار و استیلا قرار دهد. تکریم عالم و فناور در هر دو مرحله تولید و کاربرد فناوری لازم است و ارزش واقعی هر کشف و فناوری علمی در گرو مجموعه‌ای از عوامل است؛ از جمله کشف قوانین عالم ماده، شناخت خواص مواد و اجزای طبیعت (مثلاً ویژگیهای عناصر مختلف نظیر سدیم، پتاسیم، کلسیم، آهن و …)، شناخت روابط میان اشیا و به‌کارگیری هوشمندانه آن‌ها برای تولید ابزار و فناوری‌های جدید. برای مثال:الگو برداری از طبیعت و یا یک محقق زمانی که بدن یک انسان را کالبد شکافی می کند روابط میان همه اجزا مثل: مغز ، اعصاب و… را می فهمد و می تواند از آن برای ابدا یک فناوری جدید بهره و الهام بگیرد.
در آخر نیازمند تکنیک و روش هایی هستیم که واسطه هستند میان قوانین و ساخت دستگاه ها و چگونگی بکارگیری قوانین و نظامات برای ساخت یک دستگاه نیز مورد توجه است.
