چکیده محتوا:
این بحث در مورد سیر انفسی، ترکیب کمالات و غلبه اسمای الهی در ائمه اطهار (ع) می‌باشد.هر شیئی در نظام خلقت دارای شاکله‌ای بر اساس طبع و مزاج خود است، شاکله انسان نیز متشکل از ادراکات، ملکات و طبع مزاجی او هستند که با علم، عمل و نیت خود فرد ساخته می‌شود. ائمه اطهار به عنوان انسان‌های کامل، با سیر ارادی و اختیاری و با تکیه بر معرفت توحیدی، یقین، عصمت، اعمال عبادی و نیت خالص به مقام مظهریت اسماء و صفات الهی می‌رسند که این مظهریت شاکله ایشان است. سیر انفسی ائمه بی‌نهایت و ترکیبی از جذب و سلوک تدریجی است. تفاوت شاکله روحی ائمه موجب تفاوت در دریافت‌های نوری و اسمائی آنها می‌شود، هرچند همه معصومین مظهر تمام اسماء ممکنه الهی هستند و این مظهریت نتیجه سیر با جذبه است. تنها تفاوت ائمه در غلبه یافتن اسمی خاص از اسماء الهی در ایشان است که دلایل مختلفی از جمله تفاوت شرایط زمانی و موقعیتی (اراده الهی برای مدیریت بهتر زمان) و زمینه روحی خود معصوم (ملکات و خلقیات) دارد. رجوع به همه ائمه و تفاوت فضیلت زیارت برخی نسبت به برخی دیگر (مانند زیارت امام حسین و امام رضا ) نیز به همین غلبه اسمائی و تقسیم ماموریت‌های معنوی بر اساس آن بازمی‌گردد. سیر ترکیبی جذبه و سلوک برای انسان کامل معصوم، با عالی‌ترین شرایط صعود از جمله پاکی نطفه، اعتدال مزاج و معرفت و عمل خالص والدین شکل می‌گیرد.
مقدمه: سیر انفسی، ترکیب کمالات و غلبه اسمائی در ائمه
بحث ما در ارتباط با سیر انفسی، ترکیب کمالات و غلبه اسمائی در ائمه اطهار (ع) است. می‌خواهیم بدانیم که چگونه کمالات در ائمه نسبت به یکدیگر غلبه دارد و غلبه اسمائی به چه معنا است؟ ما این غلبه کمالات را از القاب ائمه درمی‌یابیم؛ القابی مانند صادق، کاظم، باقر و رضا که نشانه غلبه اسمائی ائمه است. پیش از ورود به بحث اصلی، ذکر نکاتی حائز اهمیت است.
شاکله در نظام خلقت و انسان:
در نظام خلقت، هر شیئی دارای شاکله‌ای است و این شاکله بر اساس طبع و مزاج آن شیء شکل می‌گیرد. این یک اصل و قاعده است که هیچ شیئی در عالم بدون شاکله نیست؛ شاکله همان احوال وجودی، عالم وجودی و ادراکات شیء است که مجموع ادراکات، ملکات و احوال وجودی، شاکله او را می‌سازد و این شاکله بر اساس طبع و مزاج او است.(ریشه تفاوت شاکله ها در تفاوت طبع و مزاج نیز هست اما تنها دلیل آن نیست)
هر انسانی نیز در عالم هستی یک شاکله دارد و این شاکله را با علم، عمل، اختیار، انتخاب و نیت خود ساخته است. انسان بر اساس شاکله‌ای که ابتدا بر مبنای نطفه، مزاج نطفه، طبیعت و تأثیر حالات پدر و مادر دارد، عمل و انتخاب می‌کند. این شاکله اولیه با اختیار، اراده، ادراک، طهارت و ملکات والدین ساخته می‌شود. در ادامه، با رشد عقل و درک و فهم، انسان می‌تواند آن شاکله را تداوم دهد یا تغییرش دهد و عالم وجودی خود را دگرگون سازد.
ذاتیات انسان و تکوینیات نفس:
شاکله انسان از ذاتیات انسان می‌شود. تفاوت ذاتیات انسان با ذاتیات تکوینیات و موجودات غیر انسان در این است که ذاتیات آنها بدون اراده و اختیار ظهور دارند؛ مانند حرارت آتش یا رطوبت آب که بدون نیاز به انتخاب و اراده به دیگران منتقل می‌شوند. تکوین بدنی انسان نیز همین گونه است؛ ذاتیات بدنی بدون اختیار ظهور دارند، مانند اینکه جسم ذاتاً طویل، عریض و عمیق است. جنبه‌های تکوینی نفس ناطقه انسان نیز که حقیقتی مجرد است، برای خودش عین ظهور است، اما برای دیگران نیاز به اراده و اختیار دارد. نفس برای اینکه تکوینیات خود را برای دیگران ظاهر کند نیاز به اراده و اختیار دارد هرچند اراده و اختیار در واقع اصل آن در انسان تکوینی هست یعنی انشعاب و ایجاد آن به اذن حضرت حق است، اما به کارگیری آن اختیاری هست و انسان می‌تواند اختیار را در کارها اعمال کند. مختار بودن و انتخاب‌گری امری ذاتی و تکوینی برای انسان است اما او تکوینیات را با اراده و اختیار خود ظاهر می‌سازد و حتی اراده و اختیار را نیز با اختیار ظاهر می‌کند.
شاکله :
هر شیئی در عالم شاکله دارد همانطور که طبع و مزاج دارد انسان نیز شاکله دارد و شاکله انسان ادراکات ، ملکات، روح، طبیعت و مزاج او هست که مجموع این سه یعنی ادراکات ، ملکات و طبع مزاجی(خلقیات) در ذات انسان وجود دارد ( در حقیقت عالم انسان هستند)، انسان بر اساس شاکله خود عمل می کند . (قل کل یعمل علی شاکله) کلمه کل : هم به فاعلیت حق اشاره دارد و هم به هر فاعل دیگری که یعنی هر فاعلی چه خالق باشد و چه مخلوق( مخلوق: خورشید ، آب ، ملک، روح انسان) بر اساس شاکله خود عمل می کند. مثال: شاکله آب خنکی و شاکله آتش: حرارت و سوزاندن و هر کدام براساس همین شاکله ، طبیعت و ذات خود را ظاهر می کنند.
شاکله خداوند و ائمه اطهار (ع):
خداوند نیز شاکله دارد و شاکله خداوند همان اسماء الله است که احوال وجودی حق هستند. خداوند بر اساس شاکله خود عالم را مدیریت و تدبیر می‌کند و فاعلیت دارد. ربوبیت حق با اسماء الله است و امکان ندارد دو شاکله متضاد در شیئی وجود داشته باشد.
انسان کامل که از او تعبیر به ائمه می‌شود، سیر او به سمت حق ارادی و اختیاری است و در مسیر صعود و قرب الی الله با به کارگیری اراده و اختیار، معرفت توحیدی، یقین و مقام عصمت حرکت می‌کند. انسان کامل با انجام اعمال عبادی و صالح، معرفت توحیدی و بهترین نیت به مقام عصمت ارادی و اختیاری می‌رسد و مظهر اسماء و صفات الهی می‌شود و این مظهریت، شاکله ائمه است.
سیر انفسی ائمه: جذب و سلوک:
شاکله امام معصوم اسماء الهی است؛ همانطور که فرموده‌اند: “نحن والله الاسماء” و در قرآن آمده است: “لله الاسماء الحسنی”. ائمه بر اساس سیر ارادی و اختیاری و سیر عروجی به این مقام و مرتبه می‌رسند، هرچند لطف خدا مکمل این سیر است. این سیر صعودی ائمه تا بی‌نهایت ادامه دارد، زیرا مقصد نامتناهی است و سیر انفسی نیز بی‌نهایت است. انسان کامل به ذات حق مرتبط می‌شود، اما ذات حق نمی‌شود.
این سیر برای ائمه با جذب آغاز می‌شود و با سلوک تدریجی ادامه پیدا می‌کند.( آغاز سیر معصومین با جذبه است و تداوم آن با عبادات.) در حقیقت، این تداوم سیر ترکیبی از جذبه، شاکله وجود و سلوک تدریجی آنها است که ایشان را به مقصد می‌رساند. در مرحله اول (کودکی و نوجوانی)، ائمه با عبادات اولیه و مقدمات تکوینی (نطفه، لقمه) صاحب جذبه اولیه می‌شوند و با این جذبه عالی‌ترین درجات توحید را طی می‌کنند. ادامه سیر ایشان با سلوک است، هرچند ترکیبی از سلوک و جذبه تا آخر عمر همراه ایشان است.
تفاوت شاکله‌های روحی و غلبه اسمائی:
شاکله‌های روحی معصومین متفاوت است و این تفاوت باعث تفاوت دریافت‌های نوری، اسمائی و توحیدی آنها می‌شود. این تفاوت معنوی از نوع فقدان و وجدان کمال نیست؛ همه چهارده معصوم مظهر تمام اسماء ممکنه الهی هستند ،(هر آنچه از اسما الهی ظهور و تجلی پیداکرده است ائمه مظهر آن ها هستند ) که این نتیجه سیر با جذبه است و امکان ندارد کسی با سیر سلوکی به مظهریت تمام اسماء برسد. رسیدن به مظهریت تمام اسماء حتماً نیازمند سیر جذبه‌ای است.
تنها تفاوت ائمه در غلبه داشتن اسمی از اسماء الهی است و این غلبه دلایل و ابعاد مختلفی دارد. همه ائمه از عصمت و یقین مطلق برخوردارند و تابع مطلق احکام شریعت هستند. در سیر صعودی اختیاری، ائمه با تکیه بر احکام شریعت (با اختیار خود به تمام احکام شریعت عمل می کنند)، معرفت یقینی مطلق، نیت خالص و آزادی و اراده و اختیار مطلق، سیر انفسی خود را ادامه می‌دهند و صاحب جذبه می‌شوند. سیر ایشان تا مقام احدیت و واحدیت (اتصال به اسماء و ذات الهی) امتداد می‌یابد و با ذات حضرت حق مرتبط و یگانه می‌شوند.
دلایل غلبه یافتن اسماء الله:
یکی از اصلی ترین دلایل غلبه یافتن اسماء الله در ائمه تفاوت شرایط زمان و موقعیت است. خداوند به خاطر این تفاوت، اسمی را بر امامی غالب می‌کند تا آن امام بهترین مدیریت را برای زمان خود داشته باشد و بهترین شکل مدیریت زمانه در آن شرایط ظاهر شود. پس اراده الهی در اینجا دخیل است(خداوند این کمال را غلبه می دهد و بر اساس این شاکله که سهمی از ان اراده خود معصوم و سهمی از لطف حق است اطلاق و غلبه ظاهر می شود ) و علت اشراقی ایجادی است. از سوی دیگر، خود امام نیز در زمینه غلبه یافتن آن صفت با ملکات و خلقیات خود نقش دارد. به همین جهت، هر صفتی در هر امامی غالب نمی‌شود. پس علت قابلی (ملکات و خلقیات خود امام) و علت الهی (خواست حضرت حق) در کنار هم باعث این غلبه اسمائی می‌شود.
البته ممکن است دلیل دومی هم باشد و آن این که غلبه را تماماً به خود معصوم نسبت دهیم؛ به جهت: تفاوت اعتدال مزاج، سیر روحی، شرایط تکوینی و غلبه ملکات روحی و خلقی ایشان، غلبه اسماء الله حاصل می‌شود. غلبه ملکات روحی باعث غلبه اسمائی در روح آنها می‌شود.
رجوع به همه ائمه و تفاوت فضیلت زیارات:
دلیل رجوع به همه ائمه (ع) و زیارت تمام آنها نیز همین غلبه است. اگر همه ائمه مقامی یکسان داشتند، زیارت یکی باید عین زیارت دیگری باشد و نباید در احادیث فضیلت زیارت برخی ائمه نسبت به برخی دیگر (مانند زیارت امام حسین و امام رضا) مطرح شود. این غلبه داشتن به خاطر غلبه نورانیتی است که دلایلش بیان شد. اینکه در روایات فضیلت زیارت یکی بر سایرین مطرح می‌شود، نشان دهنده غلبه برخی اسماء و تقسیم ماموریت‌های معنوی بر اساس آن است. وقتی کسی امام معصومی را زیارت می‌کند و آن امام حاجت او را به امام دیگری حواله می‌دهد، نشان دهنده قوی‌تر بودن غلبه آن اسم در امام دیگر است و این تقسیم ماموریت‌های معنوی بین ائمه بر اساس غلبه‌های معنوی اسمائی است که باعث تفاوت قوت‌های روحانی می‌شود. حواله دادن زیارت یک امام از طرف امام دیگر برای این است که زائر توفیق زیارت معصوم دیگری را نیز پیدا کند و در حقیقت چند بار با معصوم انس بگیرد و توجه و انس با معصوم تداوم یابد.
شرایط شکل‌گیری سیر جذبه‌ای انسان کامل:
سیر ترکیبی جامع جذبه و سلوک برای انسان کامل (معصوم) در عالی‌ترین شرایط صعود سیر انفسی شکل می‌گیرد. نطفه ایشان پاک ترین نطفه و پاک‌ترین و حلال‌ترین لقمه است. مزاج ایشان معتدل‌ترین مزاج است. معرفت توحیدی پدر و مادر ایشان یقینی‌ترین معرفت توحیدی است. اعمال و عبادات اولیه و اعمال و عبادات پدر و مادر معصومین عالی‌ترین اعمال عبادی و خالص‌ترین نیات را دارند و بهترین شرایط تکوینی برای انعقاد نطفه ایشان شکل گرفته و در هنگام انعقاد نطفه، عالی‌ترین شرایط حضور توحید را دارا بوده‌اند.
