«شناخت شیوه‌های مختلف سلوک و مقایسه آنها»
بسم الله الرحمن الرحیم
بحثی داریم در ارتباط با نکاتی در شیوه‌های سلوکی و ویژگی‌های شیوه‌های سلوکی و مقایسه روش‌های سلوکی یعنی بحث ما در سه قسمت است:
1. نکاتی در باب شیوه‌های سلوکی و تعریف آنها
2. مقایسه دقیق روش‌های سلوکی با یکدیگر
3. بررسی ویژگی‌ها و خصوصیات شیوه‌های سلوکی
بخش اول: نکاتی درباره شیوه‌های سلوکی
۱. تعریف شیوه‌های سلوکی
یکی از موضوعات مکاتب سلوکی، شیوه‌های سلوکی است. شیوه‌های سلوکی مبتنی بر مکاتبی‌اند و این مکاتب، طلایه‌دار روش‌هایی برای سیر و سلوک‌اند. این شیوه‌ها گاه مبانی مشترک دارند و گاه مبانی متفاوت، و متناسب با مبانی خود برنامه‌ریزی می‌کنند.
۲. انواع شیوه‌های سلوکی
شیوه‌های سلوکی عبارت‌اند از:
– شیوه حب
– شیوه ریاضت
– محور بودن شریعت
– شیوه انفاق
– شیوه تعقل و خودشناسی (معرفت نفس)
– شیوه زهد
– شیوه ذکر و عبادت
– شیوه خدمت به خلق
تقریباً هفت تا هشت شیوه اصلی وجود دارد، همچنین یک شیوه جمعی داریم که همه این‌ها را پوشش می‌دهد.
هر کدام از این شیوه‌ها دارای تکنیک‌ها و ریزبرنامه‌های خاص خود هستند. مثلاً:
– حب: تکنیک‌هایی دارد و خود حب یک برنامه سلوکی است اما ریز برنامه هایی دارد .
– ریاضت:یک برنامه سلوکی است و تکنیک‌ها و برنامه‌های مرتبط با ریاضت دارد
– معرفت نفس: معرفت نفس سیر یک برنامه سلوکی است که روش های خاص خودش را دارا است (روش های خودشناسی و برنامه‌های مرتبط)
۳. مبنای انتخاب شیوه سلوکی
انتخاب یک شیوه سلوکی یا بر اساس تجربه شهودی عرفاست که آن راه را رفته اند و باعث این نتیجه شده (مثلاً شیوه حب، معرفت نفس، ریاضت…) یا بر اساس تأکید معصومین و متون دینی است، مانند تاکید بر معرفت نفس، که تاکید معصومین بر معرفت نفس زیاد هست ، تاکید سلوک از طریق شریعت و حب هست: (هل الدین ان الحب یا من عرف نفسه فقد عرف ربه) یا این که اساس سیر و سلوک بندگی خداوند و عبودیت هست که همه این ها ریشه در ایات قران، احادیث و تجربه عرفا دارد . پس انتخاب یک شیوه سلوکی یا براساس تجربیات عرفا هست یا براساس تاکیدات احادیث قران یعنی معصومین .
۴. مؤلفه‌های ضروری در انتخاب شیوه سلوکی
یک شیوه سلوکی دارای:
– مبانی کلی
– برنامه‌های کلی
– ریزبرنامه‌ها
– تکنیک های اجرایی
است. به عنوان مثال : شیوه سلوکی حب بر اساس مبانی مشترکی هست در ارتباط با حب به حق و حب به معصومین و حب به معصومین شیوه ای دارد برنامه را می خواهد ، چگونه محبت به معصومین باید ورزید ؟ در قالب: زیارت ، اطاعت و…. پس خود شیوه حب که یک برنامه است تبدیل به یکسری ریز برنامه هایی می شود و برای تحقق و اجرای این ریز برنامه ها نیاز به تکینیک وجود دارد . چوگونه محبت باید کرد؟ با زیارت ،چگونه زیارت باید انجام داد، با چه روشی باشد؟
یا به عنوان مثال برنامه تلاوت که خود نلاوت یک برنامه سلوکی است و مبتنی بر مبانی وحی است یعنی از طریق تلاوت توجه می کنیم به حصرت حق (در حیقیت سیر و سلوک از طریق قرآن بعضی اوقات از طریق تلاوت خود قران هست و بعضی اوقات از طریق اندیشیدن در آیات آن و بعضی وقت ها به صورت ترکیبی است:ترکیب تلاوت و اندیشیدن)
حال برای اندیشیدن در آیات قرآن روش و شیوه آن چگونه است//: تلاوت قرآن یک برنامه سلوکی است که تکنیک‌هایی مانند تلاوت با طهارت، حضور قلب، محصور کردن حواس ، خیال و عقل، رو به قبله بودن و… دارد.//
۵. معیارهای انتخاب شیوه سلوکی
شیوه های سلوکی که عرفا انتخاب می کنند مثل : روش ریاضت ،حب، معرفت نفسو.. در انتخاب یک شیوه سلوکی برای سالکین الله به دوچیز توجه می کنند یعنی معیار روش آنها دو چیز است:
دو معیار اصلی:
– شاکله وجودی افراد: هر فرد باید شیوه متناسب با شاکله خود را انتخاب کند؛هر روش و شیوه ای برای هر شاکله ای جواب نمی دهد و تعدد شیوه های سلوکی به دلیل تفاوت شاکله ها هست . برخی بر این باور هستند که تفاوت شیوه های شلوکی تجارب متفاوت اولیا است اما آن ولی الهی که این روش را انتخاب کرده است بر اساس شاکله وجودی خودش حرکت کرده در نتیجه تفاوت شیوهای شلوکی به علت تفاوت شاکله وچودی هر شحص می باشد . پاسخ یکسان برای همه نیست.
– تفاوت مزاج‌ها: هر انسان مزاج خاص دارد (سرد، گرم، معتدل…) و باید مطابق با همان سلوک کند.
هر شخص مزاج خاص خود را دارد که شاکله وجودی او نیز بر اساس همان مزاج شکل گرفته است . پس هر کس به با توجه به این دو معیار: شاکله وجودی و تفاوت مزاج ، شیوه سیر و سلوک مخصوص به خود را دارا خواهد بود .
۶. جامع‌نگری در سلوک
شیوه‌های سلوکی مقابل هم نیستند، بلکه مکمل و مؤید یکدیگرند. فرد با ظرفیت معنوی و مزاج متعادل می‌تواند شیوه سلوکی جامع را انتخاب کند و در عین حالی که ریاضت می کشد اهل خدمت به خلق نیز باشدو درعین حال که اهل اندیشیدن و تفکر هست اهل ریاضت کشیدن نیز باشد . هر شیوه سلوکی نوری هست و انوار مکمل یکدیگردند، مقابل و ضد هم نیستند. شیوه جامع‌نگری در سلوک همه جنبه‌ها را در بر بگیرد.
۷. معرفت نفس، رکن اساسی همه شیوه‌ها هست:
تمام شیوه‌های سلوکی محتاج یک رکن اساسی یعنی : معرفت نفس‌اند چراکه تمام برنامه‌های سیر و سلوک برای تعالی نفس ناطقه هستند.
ذکر ، ریاضت ، حب ، اندیشیدن و غیره همه به جهت نفس‌اند.
۸. نیاز به تکنیک‌های عملی
ریزبرنامه‌های هر روش سلوکی برای اجرا، نیازمند تکنیک‌های عملی خاص خود هستند. در هر شیوه سلوکی برنامه هایی سلوکی هست و خود حب برنامه اصلی سلوک است اما ریز برنامه ها را می گوییم برنامه های سلوکی و ریز برنامه ها نیازمند تکنیک های سلوکی هستند.(ریز برنامه ها نیازمند یکسری تکنیک های عملی هستند)
۹. جنبه‌های مقایسه‌ای
بررسی شیوه‌های سلوکی از جنبه‌های زیر اهمیت دارد:
– نوع نتایج حاصل از هر روش (تاثیر حب، ریاضت، معرفت نفس، زهد …)
– حجم و سنگینی عبادات(حجم عبادت در هر شیوه سلوکی تا چه اندازه ای هست؟)
– آثار بدنی و روحانی هر شیوه(در کدام شیوه سلوکی آثار بدنی و روحانی بیشتری وجود دارد ؟)
بخش دوم این مباحث: مقایسه شیوه‌های سلوکی (ویژگی‌ها، کارکردها، نتایج)
هر شیوه سلوکی بر اساس شاکله وجودی و مزاج شخص، تاثیرات، عمق و اثرگذاری متفاوتی دارد.
بخش دوم:معیارهای مقایسه شیوه‌های سلوکی:
۱. سرعت سیر معنوی: کدام شیوه سرعت بیشتری در سلوک می‌بخشد؟ (مثال: شیوه حب؟(حب به معصومین که همان زیارت کردن آنها می باشد)، شیوه ذکر و عبادت؟ ریاضت؟ معرفت نفس؟ یا شیوه جامع؟)
۲. جامعیت: کدام شیوه آثار قوی‌تر و معنویت کامل‌تر ایجاد می‌کند؟
۳. برد وجودی و فنای کامل: تا چه حد انسان را به مقامات فنا و ملکوت می‌رساند؟
۴. رهاورد معرفتی: القائات معرفتی کدام روش بیشتر است؟(مقایسه معیار های شیوه سلوکی از جنبه معرفتی مهم است)
۵. رهاورد تصرفی/تسخیری: در کدام روش قدرت تصرف و تسخیر در نفوس بیشتر است؟(بعضی بر این باورند که شیوه ریاضت رهاورد تسرفی بیشتری دارد و بعضی بر این باور هستند که شیوه معرفت نفس رهاورد معرفتی کامل تری دارد و… )
۶. قرب الهی: کدام شیوه انسان را به قرب الهی نزدیک‌تر می‌کند؟
۷. نفی خواطر و تطهیر خیال: کدام روش قوه خیال را تطهیر می‌کند؟
۸. مکاشفات صوری و معنوی: کدام روش به مکاشفات الهی می‌رساند؟
( کدام شیوه سلوکی بُرد توحیدی بیشتری دارد؟یعنی از مکاشفات صوری بالاتر است و به مکاشفات الهی منجر می شود. برخی از شیوه های سلوکی به مکاشفات عالم هستنی منجر می شود و بر خی دیگر به مکاشفه از خود حق منجر می شود. یعنی اعیان ثابته، اسرار قضا و قدر ،حقایق توحیدی اسمائی، را مکاشفه می کند)
۹. نفی تعلقات دنیوی: کدام شیوه موثرتر است؟
۱۰. رعایت فضائل اخلاقی و ادب توحیدی
۱۱. نزدیک‌ترین راه به حضرت حق
۱۲. توجه و حضور در سلوک
بخش سوم این مباحث: بررسی سه سبک اصلی سلوکی (بررسی ویژگی‌ها و خصوصیات شیوه‌های سلوکی )
۱. سبک اول، شیوه معرفت نفس: سبک سلوکی معرفت نفس چه ویژگی و خصوصیاتی دارد؟
حدوداً ۱۵ ، 13ویژگی مهم برای شیوه سلوکی معرفتی ذکر شده:
– توجه به توحید (غلبه توحید):
(من عرف نفسه فقد عرف ربه، تمام تمرکز متوجه به ذات الهی و حضرت حق است )
– بی‌توجهی به مکاشفات، کرامات، احضار ارواح و امثالهم، مقصد تنها رسیدن به حضرت حق است.(در شیوه معرفت نفس به هیچ کدام از موارد زیر توجه نمی شود :مکاشفات ، کرامات ، تسخیر و احضار ارواح ،خلع روح از بدن. به خود توحید توجه می شود و قصد سلوک در این سبک رسیدن به خود حضرت حق است. )
– تربیت سالک بر اساس معرفت نفس، بی‌واسطه‌ترین و دقیق‌ترین راه وصول به حق هست.(چون در راه معرفت نفس اتصال وجودی بین ما وحق وجود دارد و به محض آنکه به حقیقت خودمان نظر کنیم عین نظر کردن به ذات حضرت حق است )
– اساتید این سبک همگی مجتهدین عارف هستند، جامعیت فقیه عارف مهم است
– اتصال انسان کامل به (امام عصر)، چون طریق توحیدی است و یک انسان کامل نظر به این شیوه دارد
– برنامه منظم، جدول و دستورالعمل سلوکی و نظارت استاد
– مطابعت کامل از شریعت،(عمل به تمام احکام شریعت خصیصه شیوه معرفت نفس است ) :ترک حرام، انجام واجب، مستحب و اعمال مباح را با نیت قربت باید انجام داد
– پیروی از سیره معصومین در سبک زندگی
– تأکید بر بندگی: توحید بدون ولایت معنا ندارد
– تأکید بر زیارت عتبات و ائمه
– رعایت اعتدال، پرهیز از افراط و تفریط
– تصرف معنوی استاد در شاگردان
– تأکید بر اربعین‌گیری
۲. سبک دوم، طریقه ریاضت
شش ویژگی از طریقه ریاضت:
– یک:جدایی از تعلقات دنیوی، دو: انس با حق از طریق اذکار زبانی و عملی (بهترین ذکر، صلوات که توحید ، نبوت و معاد را دربر دارد)
– تقویت بندگی(بندگی یعنی اطاعت کامل از احکام شریعت)؛ هم‌راستا با خواسته‌های شریعت
– مهار خیالات و تطهیر خیال از وسوسه‌ها
– همراهی با جماعت مؤمنین (نماز جماعت، دیدار مؤمنین…)
– استفاده از فرصت‌های معنوی خاص (رجب، شعبان، رمضان)
۳. سبک سوم، شیوه سلوکی جامع (نمونه: آیت الله بهجت)
ویژگی های شیوه سلوکی جامع عبارتند از:
– جامعیت: جمع همه شیوه‌ها با هم (فکر، ذکر، حب، ریاضت، شریعت و…)(این شیوه عالی ترین ظرفیت روحی و توان بدنی را می خواهد و کسی که کامل ترین ظرفیت معنوی ،عالی ترین اعتدال مزاج را داشته باشد و شاکله وجودی نورانی را داشته باشد آماده سیر در شیوه سلوکی جامع است)
– تهذیب باطن و قلب: (تخلیه نفس از گناهان و امور حرام )
– سلوک تدریجی: ترک گناه به تدریج، سلوک پلکانی و زمان‌بر (ترک گناه تدریجی و راه رسیدن به ملکوت هست، روح کم کم از تعلقات دنیا جدا شده و با ملکوت انس می گیرد)
– توجه به ظرفیت افراد: شاکله وجودی و اعتدال مزاج افراد لحاظ می‌شود
– عمل به دانسته‌ها: هر آنچه درست می‌دانیم در ارتباط با حق باید عمل کنیم
– عشق به معصوم: تجلی در زیارت عاشورا، حدیث کساء و…
آیت الله قاضی طباطبایی رحمت الله علیه فرموده اند: من هرچه دارم از تلاوت قرآن و عاشورا هست
جمع‌بندی:
در این جلسه سه سبک اصلی سلوکی (معرفت نفس، ریاضت، جامع) و نیز نکات متعدد مقایسه‌ای شیوه‌های سلوکی از جنبه‌های معرفتی، تصرفی، فنای وجودی، مکاشفات، قرب الهی و … بررسی شد.
نتیجه آنکه هر سالک باید متناسب با شاکله وجودی و مزاج خویش و با رعایت راهنمایی استاد و معارف اهل‌بیت شیوه سلوکی خود را برگزیند و به تعالی روح و تقرب الهی نائل گردد.
چکیده‌ای درباره شیوه‌های مختلف سلوک و مقایسه آنها:
این بحث به بررسی نکات و ویژگی‌های شیوه‌های گوناگون سیر و سلوک عرفانی و مقایسه آنها اختصاص دارد. شیوه‌های سلوکی با تکیه بر مکاتب مختلف عرفانی پدید آمده و دارای مبانی مشترک و متفاوت هستند که بر اساس آنها، برنامه‌ها و تکنیک‌هایی ویژه طراحی می‌گردد. از شیوه‌های مطرح می‌توان به **حب، ریاضت، شریعت‌محوری، انفاق، تعقل و معرفت نفس، زهد، ذکر و عبادت، و خدمت به خلق** اشاره کرد؛ همچنین شیوهای جامع وجود دارد که همه این‌ها را در بر می‌گیرد.
انتخاب شیوه سلوکی برای هر سالک باید متناسب با شاکله وجودی و مزاج فرد باشد؛ چرا که هر فرد بر اساس ویژگی‌های ذاتی و روحی خود می‌تواند در یک شیوه خاص به بهترین نتیجه دست یابد. تفاوت مزاج‌ها و تجربیات شهودی عرفا نیز موجب تعدد شیوه‌ها شده است.
تمام شیوه‌ها مکمل یکدیگرند و نباید در تقابل با هم دیده شوند؛ بلکه جامع‌نگری در سلوک، بهره‌گیری از جنبه‌های مختلف این روش‌ها را توصیه می‌کند. معرفت نفس به عنوان رکن اساسی همه شیوه‌ها مطرح شده و تعالی و سیر سالک بر محور شناخت نفس استوار است.
در مقایسه شیوه‌ها معیارهایی همچون سرعت پیشرفت معنوی، جامعیت، تاثیر معرفتی و تصرفی، قدرت به مکاشفات معنوی و صوری، نفی تعلقات دنیوی و نفی خواطر، قرب الهی، رعایت اخلاق و ادب توحیدی، و میزان حضور و توجه معنوی مورد بررسی قرار می‌گیرد.
سه شیوه اصلی سلوکی نیز به تفکیک معرفی می‌شود:
1. معرفت نفس: تمرکز بر توحید، بی‌اعتنایی به کرامات و مکاشفات، تبعیت کامل از شریعت و توجه به سیره معصومین؛ استاد این مسیر باید عارف جامع باشد و سالک در چارچوب نظم و برنامه دقیق سلوکی حرکت کند.
2. ریاضت: ترک تعلقات دنیوی، تقویت ذکر و بندگی، مهار خیال و وسوسه، معاشرت با مؤمنین و بهره‌برداری از اوقات خاص معنوی (مانند ماه‌های رجب، شعبان و رمضان).
3. شیوه جامع (مانند روش آیت الله بهجت): جمع همه روش‌ها با توجه به ظرفیت و اعتدال مزاج سالک، حرکت تدریجی، تهذیب باطن و پیروی عملی از آنچه می‌داند حق است.
در پایان تاکید می‌شود هر سالک باید براساس ظرفیت فردی و راهنمایی استاد، روش متناسب با خود را برگزیند و سلوک را در مسیر بندگی و تقرب الهی ادامه دهد.
