خلاصه محتوا:
در این محتوا دیدگاه اسلام نسبت به علم و تکنولوژی با تأکید بر اهمیت علم‌اندوزی و تفاوت بنیادین علم و دین بررسی می‌شود. اسلام علم را امری واجب و ضروری می‌داند و جایگاه علم و عالِم را والاتر از مال‌اندوزی می‌شمارد. دستاوردهای علمی و فناوری نه متعلق به گروه خاص بلکه میراث مشترک بشریت تلقی می‌شود و مسلمانان همواره اختراعات و فناوری‌های خود را در خدمت عموم قرار می‌دادند.
از نگاه اسلامی، پیشرفت‌های صنعتی و علمی معیار حقانیت یک اندیشه دینی یا آیینی نیست، بلکه علم و دین در حوزه‌هایی جداگانه معنا می‌یابند. علم و فناوری ابزاری برای قدرت، امنیت، و توسعه کشورها محسوب می‌شود، اما هرگز جایگزین ایمان و ارزش‌های دینی نمی‌گردد. هماهنگی میان اقتصاد، صنعت، پزشکی، امنیت و کشاورزی لازمه پیشرفت یک کشور است.
تکنولوژی‌های جدید باید به صورت ترکیبی و مکمل یکدیگر دیده شوند، و در هر دستگاه، مجموعه‌ای از فناوری‌های مختلف حضور دارد. یکی از مشکلات مهم جامعه اسلامی، ضعف در مستندسازی و انتشار اختراعات گذشته است که نیازمند ایجاد بانک اطلاعات جامع فناوری‌های اسلامی است. علوم تجربی ارزش اقتصادی و کاربردی دارند و پیوسته در حال نوسازی و تکامل‌اند. همچنین بخش قابل توجهی از فناوری‌های الهام‌گرفته از طبیعت، الگوگیری از ساختارهای طبیعی است.
استعمار با تفرقه‌افکنی مذهبی، مسلمانان را از پیشرفت علمی دور نگاه داشت؛ بنابراین ترویج علم و فناوری و حفظ اتحاد، راه برون رفت از این دسیسه هاست. در پایان نمونه‌هایی از اختراعات مهم مسلمانان مانند الگوریتم، ساعت، عطرسازی، قهوه و صنایع وابسته ذکر شده تا نقش جوامع اسلامی در توسعه دانش و فناوری برجسته گردد.
- تفاوت بنیادین علم و دین از دیدگاه اسلام:
تأکید می‌شود که علم و دین دو مقوله و دو حوزه کاملاً متفاوت هستند. علوم تجربی بر مبنای تجربه، عقل و حواس بنا شده‌اند و با جنبه‌های مادی و مشهود عالم سروکار دارند، در حالی که دین ناظر به حوزه عقل و قلب انسان است و اثبات و پذیرش در آن به روش‌های متفاوتی صورت می‌گیرد. بنابراین مقایسه این دو حوزه یا سنجش آنها با یکدیگر، صحیح نیست و هر یک دارای دستاوردهای مستقل و مختص خود هستند.
- جایگاه علم و عالِم در اسلام:
اسلام تشویق به علم‌آموزی میکند و بر طلب علم حتی در دورترین نقاط جهان تأکید دارد.(اُطلُبُوا العِلمِ وَلو بِالصین: دانش را بیاموزید هرچند به چین بروید) طلب علم در اسلام به عنوان یک فریضه و تکلیف دینی و همچنین عبادت محسوب می‌شود. شأن و جایگاه عالِم نزد خداوند بالاتر از کسی است که تنها به مال اندوزی و دنیاپرستی مشغول است. پیامبر اسلام و حتی خداوند به عنوان معلم معرفی شده‌اند، و نقش معلمان و مربیان در تربیت جامعه بسیار حیاتی شمرده می‌شود.
- فناوری و دانش؛ میراث مشترک بشر:
از منظر اسلام، فناوری‌ها و اختراعات مسلمانان هرگز محدود یا منحصر به یک گروه خاص نبوده است. این دستاوردها برای بهره برداری همه انسانها در اختیار همگان قرار می‌گرفت و نگاه انحصاری بر آن حاکم نبوده است. فناوری به عنوان خدمت به خلق و نیکوکاری تلقی می شد و هدف از تولید تجهیزات و اختراعات، کمک به عموم مردم بوده است.
- جدایی سنجی علم از حقانیت اعتقادی:
نکته مهم دیگری که مطرح می‌شود، بی‌ارتباط بودن پیشرفت‌های علمی و صنعتی با حقانیت اندیشه‌ها و آیین‌ها است. علم و فناوری نشانه درستی یا نادرستی یک عقیده و آیین تلقی نمی‌شوند و قضاوت درباره حقانیت دینی صرفاً بر مبنای اندیشه و استدلال انجام می‌شود، نه موفقیت‌های فناورانه.
(جایگاه حق و باطل مربوط به اندیشه های فکری می باشد. مثال : فضیلت ها و رذیلت ها مربوط به حوزه اخلاق است و مربوط به اندیشه نمی شود. برای دستاورد های علمی و صنعتی حق و باطل مطرح نمی گردد و فضیلت ، رذیلت ، پاداش و کیفر مربوط به این حوزه نمی شود. قوانین و دستاوردهای علمی که کشف شده اند را یا صحیح میدانیم و یا غلط و حق یا باطل را به آنها ربط نمی دهیم. کشف قوانین علمی ربطی به عقاید و خُلقیات: فضیلت و رذیلت انسان ها ندارد و کشف یک موضوع علمی اندیشه ای هست که یک شخص یا درست کشف کرده و فهمیده است و یا غلط. در نتیجه: پیشرفت های علمی دلیل بر حقانیت هیچ آیین و اعتقادات دینی نیست و یک کشف می تواند مربوط به یک شخص مسلمان باشد و یا مسیحی، یهودی ،بودایی و… برای نمونه : جبر و مثلثات از کشفیات خوارزمی بوده و در اختیار همه انسان ها قرار گرفت.
- کشف حقیقت بر پایه الهام :
زمانی که یک مخترع بر اساس القا و الهام یک حقیقت را کشف کند آن القا در حقیقت لطف الهی است . اگر مخترعی انسان متدینی باشد خداوند آن قاعده طبیعی را بر قلب او القا میکند و این تفاوت بین مخترع مومن و غیر مومن وجود دارد.ما اکتشافاتی که از طبیعت پیدامی کنیم یا با عقل است که نیاز به انسان خاصی نمی باشد و یا با تجربه بشری هست که باز هم محدود به انسان خاصی نمی باشد و یا از طریق الهام الهی، الهام قوانین عالم طبیعت بر اهل ایمان هست.(تجربه ، حس و عقل مشترک بین انسانها وجود دارد.)
فناوری:
در هر تولیدی، فناوری و علم و تجهیزات وجود دارد. زمانی که یک دستگاه می خواهد ساخته شود اول باید فناوری آن باشد و سپس قطعات ، فناوری متکی بر قواعد و قوانینی است که در نظام طبیعت وجود دارد یعنی با کشف قواعد به آن فناوری پی می برند. قواعد از نسبت های تکوینی بین اجزا و اشیا با یکدیگر فهمیده می شود یا با حس یا تجربه یا با عقل و یا الهام، قواعد عالم طبیعت فهمیده می شود. قواعد و مبانی تبدیل به یک فناوری می شود. زیر بنای فناوری ها کشف قوانینی است که در عالم طبیعت وجود دارد سپس آن فناوری تبدیل به یک دستگاه و ماشین می شود.
- مبارزه غرب با استفاده از فناوری ها:
در تمدن غرب یکی از شیوه هایی که برای مبارزه با مسلمین در پی گرفت شده این بوده است که از طریق فناوری ها و تولیداتی که به دست اوردند در مقابل مسلمین ایستادند و تولیدات، دستگاه ها و سیستم های خود را به مسلمانان ندادن ، فناوری ها و تجهیزات را منحصر به خود کردند تا مسلمانا همیشه وابسته به آن ها باشند و مستقل نشوند و زمانی هم که دستگاه ها و سیستم هایی را ارائه می دادند برای تجارت و اقتصاد خود آن ها را ارائه می دادند و یا در مقابل امتیاز هایی را می گرفتند و یا اگر دستگاه هایی را ارائه می داند در تعمیر و مونتاژ یکسری قطعات مسلمانان را وابسته به خود می کردند.
سیستم های زیر بنایی مثل هوش مصنوعی ، سیستم های موشکی، فناوری های هسته ای و یا فناوری های امنیتی را هیچ گاه به مسلمین نمی دادند . در نتیجه : هدف آن ها از ارائه یکسری فناوری ها و دستگاه ها حل مشکل مسلمانان نبود بلکه در یکسری جاها برای وابسته کردن مسلمانان به خود بوده.
- نقش علم و فناوری در قدرت و امنیت جوامع:
العِلمُ سلطان: علم سلطنت می آورد : علوم و پیشرفت صنعتی باعث به وجود آمدن قدرت و امنیت در جامعه می‌گردد. مسلمانان باید با استفاده از علم و فناوری روز و بهره گیری از ابزارهای مدرن به تقویت دفاعی و ایجاد امنیت بپردازند. ایمان جایگاه والای خود را دارد اما جایگزین ابزار و فناوری نمی‌شود و هیچ کدام نمی‌تواند نقش دیگری را به طور کامل بر عهده گیرد. امروزه هرگونه تکنولوژی امنیت دفاعی را بالا می برد.
- پیوند اجزای فناوری و نیاز به نگرش جامع:
نکته دهم: در نظام‌های سیاسی و حکومتی مدرن، اقتصاد، صنعت، کشاورزی، پزشکی و امنیت به طور مستقیم و غیرمستقیم به هم پیوند خورده‌اند و مکمل یکدیگر هستند. ضعف در هر کدام باعث ضعف در سایر اجزای سیستم می‌شود و همه آنها در راستای وحدت و تقویت یکدیگر قرار دارند. فناوری‌های نوین باید به صورت ترکیبی و تلفیقی مورد استفاده قرار گیرند؛ برای نمونه، دستگاهی مانند تلفن همراه حاصل جمع چندین فناوری مختلف است که هر کدام کارکرد خاص خود را دارند.
ترکیب فناوری ها برای تقویت حاکمیت دینی:
امروزه فناوری ها به صورت ترکیبی و تجمیعی در یک دستگاه به کار گرفته می شود. مانند : موبایل که به آن فناوری هوش مصنوعی اضافه شده است. باید به فناوری ها با دیدگاه ترکیبی نظر کرد. برای تقویت حاکمیت دینی ما نیاز به مجموعه ترکیبی از فناوری ها داریم .
- کمبود مستند سازی و ضرورت بانک فناوری‌های اسلامی:
یکی از آسیب‌های دامنگیر تمدن اسلامی، در تاریخ عدم ثبت و انتشار مستمر اختراعات و فناوری‌ها بوده است. تأکید می‌شود که مسلمانان به یک بانک جامع اطلاعاتی فناوری‌ها برای ثبت، ساماندهی و نشر اختراعات گذشته و حال نیاز دارند تا بتوان فراگیری و پیشرفت بیشتری در حوزه علم و صنعت فراهم نمود.
- ترکیب فناوری ها :
برای ساخت یک قطعه از یک دستگاه فناوری به فناوری نیاز داریم. مانند: ساخت سپر ماشین ، شیشه و یا موتور ان که هرکدام نیاز به فناوری های جداگانه دارند . ما نیاز به یک فناوری جدید داریم که مجموع این فناوری ها را با یکدیگر ترکیب کند . امروزه به نوعی فناوری ارتباطی نیاز داریم مثل : هوش مصنوعی و یا …. که مربوط به حوزه فناوری های ارتباطی هست تا بتواند سیستم های جداگانه را به یکدیگر متصل کند و ارتباط میان آن ها ایجاد کند . در نتیجه: مسلمانان باید دستاورد های هزارساله خود را تجمیع و مکتوب کنند تا بتوانند زمینه امتداد و تکمیل آن ها را فراهم کنند.
- ویژگی های دستاورد های علوم تجربی:
- محسوس و ملموس بودن دستاورد های علوم تجربی : برخی افراد دستاورد های علوم دینی را زیر سوال برده اند زیرا بر خلاف علوم تجربی محسوس و ملموس نیستند. اکثر دستاورد های علوم دینی محسوس و ملموس است و برخی دستاورد های آن محسوس و ملموس نیست.
- قابل دسترس بودن : همه دستگاه ها و فناوری ها مونتاژ شده و به سهولت در دسترس انسان قرار می گیرد.
- قابل انتقال و تکثیر بودن
- قابل تجاری سازی بودن
- کاربردی بودن: در جایی به کار گرفته می شوند . برای مثال: در تامیین معیشت، تقویت قدرت دفاعی و سلامت بهداشت کاربرد دارد.
- تکمیل پذیر بودن : امتداد پیدا می کنند و کامل تر می شوند
- دستاورد های علوم تجربی قابل اتصال و ارتباط با فناوری ها هستند
(هر فناوری در خدمت یک فناوری جدید قرار می گیرد و زمینه سازی پیدایش فناوری دیگر را فراهم می کند .)
- به مرور زمان نقایص و خطاهای فناوری ها مشخص می شود و رو به ارتقا و پیشرفت هستند
- قابل عرضه بودن:
فناوری های جدید خدمت سایر فناوری ها هستند و نه مقابل آن ها یعنی: با هم به کارگرفته می شوند البته لعضی از فناوری ها مقابل هم می توانند باشند . مثل : سامانه های موشکی یا بعضی از هواپیما ها که ضد سامانه موشکی هستند . در هر زمانی باید با تکنولوژی همان زمان همراه شد و از ابزار های جدید استفاده کرد و به اسم ایمان و دین نباید از تکنولوژی و فناوری های جدید جامعه دینی را محروم کرد .
- ارزش اقتصادی و قابلیت توسعه علوم تجربی:
علوم تجربی و فناوری‌های نوین نه تنها کاربرد عملی فراوان دارند، بلکه ارزش اقتصادی بالایی نیز دارند و قابلیت معامله و توسعه پیوسته را دارا هستند. این علوم در حوزه‌های معیشت، دفاع، پزشکی، بهداشت و سایر بخش‌های زندگی نقش آفرین‌اند و هر فناوری زمینه ساز ظهور فناوری‌های جدید می‌شود.
- الهام‌پذیری فناوری‌ها از طبیعت:
مسلمانان باید از میراث علمی گذشتگان خود با خبر شوند و بدانند اختراعات و ابدائات قبل از آنها چه بوده تا زمینه اختراعات بعدی فراهم شود . در نتیجه ادامه دادن تکنولوژی در جامعه دینی با تکیه بر دوچیز می باشد : 1- صنایع و فناوری هایی که مسلمانان قبلی ایجاد کرده اند را مورد بررسی قرار داده تا مشخص شود برگرفته از کدام قوانین بوده و با استفاده از آن ها فناوری های جدید را ابداء شود 2- الهام گرفتن از طبیعت، برخی از تولیدات و صنایع برگرفته شده از مدل و نمونه طبیعی هست که خداوند آفریده است .
بخش قابل توجهی از فناوری‌هایی که انسان خلق کرده، الگوگرفته از ساختارهای طبیعی است. برای مثال، ساخت زیردریایی بر پایه ساختار زیستی نهنگ یا طراحی هواپیما با الهام از پرندگان صورت گرفته است. الهام‌گرفتن از طبیعت یک اصل کلی است اما جزئیات فنی در پرتو عقل و تجربه تکمیل می‌گردد.
- تفرقه‌افکنی استعمار و راهکارهای مقابله:
استعمارگران در ایجاد اختلاف مذهبی و قومی میان مسلمانان اشاره می‌شود. این اختلافات باعث رکود علمی و وابستگی به بیگانگان می‌گردد. مقابله با این پدیده از طریق ترویج علم، حفظ اتحاد، گردآوری نوآوری‌ها و عرضه آن به جوامع اسلامی راهکار کلیدی معرفی می‌شود تا مسلمانان وارد عرصه اختراع و نوآوری شوند و از حاشیه نشینی دوری گزینند.
- ارتباط متقابل علم، صنعت، تکنولوژی و هنر:
تأکید می‌شود که برای پیشرفت، ترکیب و پیوند بین علم، صنعت، فناوری و هنر الزامی است و هر یک باید در خدمت دیگری قرار گیرد.
- نمونه‌هایی از اختراعات مسلمانان:
به عنوان شواهد تاریخی بر تلاش‌های علمی و فناورانه، به برخی دستاوردهای برجسته مسلمانان اشاره می‌گردد؛
– علم جبر و الگوریتم: پایه گذاری رمزگذاری‌های مدرن و علوم رایانه بر اساس دستاوردهای خوارزمی؛
– ساعت مچی و ساعت آبی: اختراع نخستین ساعت‌های جهان توسط مسلمانان ؛
– عطرسازی و شیمی: توسعه صنایع عطر و شیمی؛
– صنعت قهوه: کشف دانه‌های قهوه توسط یک مسلمان اهل اتیوپی به نام خالد و راه‌اندازی صنعت قهوه در یمن و سپس انتقال دانش آن به اروپا از طریق بازرگانان مسلمان، که حتی روش دم کردن قهوه توسط اروپاییان از مسلمانان اقتباس شد؛
– نفت و روغن: ابداع و توسعه صنایع نفت و روغن توسط مسلمانان.
– دستگاه های خود کار را یک مسلمان ترکی به نام ابن جزری ساخته است مانند: ساعت آبی و… همچنین سیستم اتصال میل لنگ بر موتور توسط بدیع الزمان جزری ساخته شده و او پدر علم روباتیک در جهان می باشد.
– فرایند تقطیر بنزین توسط جابر ابن حیان ساخته شد
– کشف نفت سفید توسط یک دانشمند و شیمی دان مسلمان صورت گرفته است.
– لنز دوربین توسط ابن هیثم مسلمان ساخته شده ( پدر علم اوپتیک جهان )
– سیستم رمز دستگاه های کارتخوان توسط پدر علم رمز نگار جهان ابویوسف کندی ساخته شده است که بر اساس روش تحلیل فرکانس بوده است. ابویوسف کندی از دانشمندان مسلمان بوده .
– دستور العمل تولید صابون از محمدبن زکریای رازی بوده است. و……
بدین ترتیب، مسلمانان پیشگام فناوری بوده‌اند و نباید فناوری را مولود صرف غرب دانست؛ بلکه مسلمانان قرون اولیه، سهم بزرگی در پیشرفت دانش و فناوری جهان ایفا نموده‌اند.
