خلاصه محتوا:
در این محتوا، موضوع اصلی «چهره رحمانی اسلام» و مصادیق رحمت الهی در شریعت و اعتقادات اسلامی بررسی و تبیین شده است. ذات الهی سراسر رحمت نامتناهی است و جهان و احکام دینی نیز بر همین اساس آفریده و بنیاد نهاده شده‌اند. عالم هستی جلوه و تجلی رحمت الهی است و حتی خلق حیوانات، اعم از وحشی و اهلی، بر پایه رحمت و غلبه خیر بوده است. تمامی اسامی الهی و شریعت برگرفته از صفت رحمت هستند و هر حکم و قانونی در اسلام، چه در حوزه فقه، اخلاق یا اعتقادات، تجلی رحمت و لطف الهی است.
تأکید می‌شود که حتی نهی‌ها و ممنوعیت‌های دینی مانند خوردن غذای حرام، لقمه حرام، و سایر محرمات، ریشه در حفظ رحمت و مصلحت بندگان دارد. در ادامه، مثال‌هایی از اهتمام اسلام به حقوق انسان‌ها و تأکید بر حفظ آبرو، جلوگیری از ظلم، خودداری از تحقیر، تأکید بر رعایت حقوق حیوانات و گیاهان بیان می‌شود ـ همه در امتداد تحقق و نشر رحمت الهی در عالم. همچنین به نقش انبیا و ترتیب نزول و تداوم امامت به‌عنوان نمونه‌هایی از لطف الهی اشاره می شود. احکام فقهی مانند قاعده لاضرر و تقسیم وظایف بر اساس توان و شرایط افراد از دیگر مظاهر رحمت الهی برشمرده می‌شود.
در نهایت، تمام جنبه‌های شریعت اسلامی ـ چه در ظاهر و چه در باطن ـ جلوه رحمت و لطف الهی بوده و هیچ حکمی صرفاً برای سخت‌گیری وضع نشده، بلکه همگی متناسب با شرایط و اقتضائات انسان و برای تحقق خیر و سعادت حقیقی اوست.
مقدمه:
- تبیین چهره رحمانی اسلام و اصل رحمت الهی:
اسلام دینی مبتنی بر رحمت محسوب می‌گردد. در جلسه اول از این بحث، تبیینی در این باره ارائه شد و سپس بر اساس همان تبیین، مصادیق و نمونه‌هایی از رحمت الهی که در دین ساری و جاری است بیان گردید.
خداوند رحمت نامتناهی است و جهان هستی را نیز بر اساس شاکله خود آفرید. همان‌گونه که خداوند می‌فرماید: “هر کسی بر اساس شاکله خویش عمل می‌کند” و شاکله الهی، حکمت و رحمت و قدرت و هر چیز دیگری را در بر می‌گیرد. پس تمام حقیقت الهی، رحمت است و همه اسما و صفاتش جلوه‌هایی از رحمت او هستند و نزول آن‌ها نیز مبتنی بر رحمت الهی است. عالم را بر اساس شاکله خود آفرید و چون شاکله الهی رحمت نامتناهی است، در نتیجه در هر فعل خداوند، نشانه‌ها و جلوه‌های رحمت یافت می‌شود. این بدان معنا است که هیچ چیزی غیر از رحمت در عالم ظهور ندارد و هر آنچه هست، تحت رحمت و لطف الهی قرار دارد. حتی خلق حیوانات، اعم از اهلی و وحشی، بر اساس رحمت و غلبه خیر آفریده شده‌اند.
- تبیین رحمت در اسما و افعال الهی:
تمام اسما الهی ذِیلِ رحمت هستند. جنبه‌های نوری اشیا و پدیده‌ها همه نشانه‌های رحمانی و جلوه‌های رحمت الهی هستند. حتی شریعت و احکام دینی نیز منطبق با همان شاکله الهی تدوین شده‌اند؛ یعنی شریعت که فعل علمی خداوند است، به طور کامل و دقیق بر شاکله حق انطباق دارد و شاکله حق را به خوبی نشان می‌دهد.
در نتیجه، هم در اخلاق، هم در احکام، و هم در اعتقادات، رحمت الهی مشهود است. مجموعه این‌ها نشان دهنده گسترش و تسری رحمت الهی در همه ابعاد دین است. در هر حکمی از احکام الهی می‌توان نشانه‌های رحمت را مشاهده کرد، نه فقط در یک بند خاص. تمامی فضایل اخلاقی نیز در حقیقت تجلی و تقسیم بندی‌های رحمت هستند. به عنوان مثال، توصیه به صبر، ایمان، و یقین همه از جلوه‌های مختلف رحمت الهی محسوب می‌شوند. در نتیجه، رحمت الهی، تمامیت ذات حق است، تمامیت دین را فراگرفته و کل عالم نیز تابع رحمت الهی است.
- تجلی رحمت الهی در احکام و ممنوعیت‌های دینی:
به همین اساس، هر حکمی از احکام الهی بر مبنای رحمت بنا شده است. در حقیقت، غیر از رحمت، چیزی در عالم ظهور و تحقق ندارد. حتی تأکید بر نهی و ممنوعیت‌هایی از قبیل خوردن غذاهای حرام، خوردن نجاسات، و خوردن لقمه حرام، همگی براساس رحمت الهی طرح ریزی شده‌اند. نهی از شکل گیری نطفه حرام نیز از مظاهر رحمت الهی است.
از جمله مصادیق دیگر، سنت وقف برای آباد سازی آخرت انسان است که بر اساس لطف الهی بنیان نهاده شده است. همچنین آثار متقدم و متأخر اعمال، به ویژه اهمیت بخشیدن به آثار متأخر ـ یعنی تداوم و جاری شدن عمل نیکو در جامعه و انتقال ثواب و پاداش آن به انسان در آخرت ـ همه از برکات و مظاهر رحمت الهی است.
- تأکید بر تداوم اعمال خیر و برجسته‌سازی فضائل اخلاقی:
تأکید اسلام بر تداوم دادن به کارهای نیک و استمرار آن‌ها، نشانه‌ای از تجلی رحمت است. برجسته سازی برخی فضایل مانند صبر به عنوان رأس ایمان و معرفی نماز به عنوان ستون دین، نوعی روش و رویکرد در دین است که با هدف تسری و گسترش رحمت الهی انجام می‌شود.
- رعایت حقوق انسان‌ها و اهمیت آبرو:
حفظ آبروی مؤمن، افشا نکردن اسرار دیگران و منع از غیبت جهت صیانت شخصیت و حرمت افراد، همگی بر مبنای رحمت الهی است. اسلام تحقیر، توهین، حسادت، سخن چینی و کینه توزی را نیز منع کرده است تا با مهر و رحمت الهی شخصیتی سالم، بی‌ظلم و بی‌آسیب برای افراد حفظ شود.
دادن حق به افراد، رعایت حریم و حقوق دیگران، پرهیز از سوء ظن و حتی حرام بودن سوءظن، همگی به دلیل رعایت لطف و رحمت الهی است تا حق افراد ضایع نشود و کسی به دیگری آسیبی وارد نسازد. واجبات نیز بر پایه بهره مندی از رحمت الهی مقرر شده‌اند.
- توجه به حقوق حیوانات و گیاهان:
ترحم نسبت به حیوانات، توجه به آب، غذا، و مکان زندگی آن‌ها، پرهیز از آزار و اذیتشان، و حتی هرس نکردن گیاهان به هنگام سبزی و رشد، همگی براساس لطف الهی و رعایت حقوق مخلوقات انجام می‌شود. افسردن شاخ و برگ‌های گیاهان در زمان بیداری آن‌ها ظلم محسوب می‌شود، لذا رعایت زمان مناسب برای این کار توصیه شده است.
- نقش پیامبران و امامت در تداوم رحمت الهی:
نزول انبیا در طول تاریخ با رویکرد سلسله وار، از مظاهر رحمت الهی است؛ به گونه ای که همواره بشر از وجود انبیا بهره مند گردد. استمرار امامت و قرار دادن همیشگی معصومین در دسترس جامعه بشری نیز از مظاهر لطف الهی است.
- مصادیق رحمت در شریعت و احکام فقهی:
تهیه غذاهای مناسب و سهل الوصول برای هر مخلوق و تناسب آن با ساختار بدنشان، از دیگر مظاهر لطف خداوند است. آسان بودن غذاها و نیازهای انسان مانند آب، نان، نور و هوا نیز لطف الهی است.
اسلام هیچ گاه آغازگر جنگ نیست و تنها جهاد دفاعی را توصیه می‌کند. تأکید دین بر توجه به انسانیت و کرامت انسانی، مستقل از مذهب و عقیده، جلوه‌ای دیگر از رحمت الهی است.
خداوند حیوانات قابل ذبح برای انسان (حلال گوشت) را اهلی و راحت الذبح آفرید و حیوانات حرام گوشت را وحشی و سخت الذبح قرار داد تا ذبح و خوردنشان آسان نباشد و این تدبیر، نشان دهنده لطف الهی است.
- حکمت و رحمت الهی در فرآیند هدایت و ضلالت:
هدایت اولیه الهی برای همه انسان‌ها و این که گمراهی تنها بر اساس خواست فردی حاصل شود (یضل من یشاء) نیز لطف الهی است، برخلاف گمراهی که ابتدائاً از خداوند نیست بلکه به واسطه عمل انسان پدید می‌آید.
- مصادیق دیگر از لطف و رحمت الهی:
خداوند هیچ ضرر و آسیبی را مقدر نکرده و صفت “ضار” فقط به عنوان عکس‌العمل به عملکرد خود انسان است. غضب و عذاب الهی نیز ضابطه مند، اندازه پذیر و محدود است و به شکل بی‌پایان و بی‌حد سازماندهی نشده، که این نیز خود جلوه‌ای از رحمت الهی است.
انسان در برابر خواسته‌های غیرارادی، خواب‌های غیر ارادی و غیر اختیاری یا اعمال اجباری و اضطراری مسئولیتی ندارد و بر آن مجازات نمی‌شود و این ریشه در لطف الهی دارد. توضیح و تقسیم مستحبات و واجبات نیز در امور مختلف نشان دهنده رحمت خداوند است. همچنین قاعده فقهی “لا ضَرَر و لا ضِرار فِی الاِسلام” نشان می‌دهد که هرآنچه برای جسم و روح انسان ضرر داشته باشد، مورد منع و بازدارندگی دین قرار می‌گیرد.
در مجموع، کل ظاهر و باطن شریعت اسلامی، از آغاز تا پایان و در کلیه ابعاد، بر محور رحمت و لطف الهی استوار است.
